Teheran pokert opzichtig met uranium in ontvlambare regio: nucleair akkoord verder op de tocht
Vanaf zondag voelt Iran zich niet meer gebonden aan het nucleair akkoord dat het in 2015 sloot. Daarmee brengt het de stabiliteit in het Golfgebied in gevaar. Israël dreigt al met oorlog. Waarom neemt Teheran dat risico?
Op een persconferentie maakte een woordvoerder van de regering zondag bekend dat Iran zich bij het verrijken van uranium niet langer zal houden aan de bovengrens van 3,67 procent. Hiermee zet het land het nucleair uit 2015 verder op de tocht. Zondag verstreek de deadline die de Iraanse regering twee maanden geleden aan Europa heeft gesteld: zorg dat de pijn van de Amerikaanse sancties vóór 7 juli wordt verlicht, anders zullen we sommige van de beperkingen die we onszelf hebben opgelegd niet langer nakomen.
Twee dagen eerder al had Iran gezegd dat de voorraad laag verrijkt uranium de 300 kilo was gepasseerd, het maximum zoals vastgelegd in het JCPOA, het akkoord dat in 2015 werd gesloten tussen Iran, de vijf grootmachten in de Veiligheidsraad, Duitsland en de EU. Viel daar wellicht nog mee te leven, het loslaten van de 3,67 procent ‘raakt de kern van het JCPOA’, zegt directeur Volker Perthes van denktank Stiftung Wissenschaft und Politik in Berlijn.
Daarmee staat de gehele nucleaire deal op het spel, met alle gevolgen van dien voor de stabiliteit in het Golfgebied. Europese landen toonden zich deze week ‘extreem bezorgd’, de Amerikaanse president Donald Trump zei dat Iran ‘met vuur speelt’ en Israël liet weten klaar te zijn voor oorlog, mocht het daarop uitdraaien.
Hervatting dialoog
De Franse president Emmanuel Macron is zaterdag met de Iraanse president Hassan Rohani overeengekomen om vóór 15 juli voorwaarden te zoeken voor een hervatting van de dialoog over de Iraanse nucleaire kwestie. Macron sprak een uur lang met Rohani over de telefoon.
Een verklaring van het presidentiële kantoor van Macron voegde eraan toe dat Macron zal blijven praten met de Iraanse autoriteiten en andere betrokken partijen om ‘deel te nemen aan een de-escalatie van spanningen met betrekking tot de Iraanse nucleaire kwestie’.
Iran zei bereid te zijn om met Washington in gesprek te gaan. Alle sancties tegen de Islamitische Republiek moeten echter vooraf worden opgeheven, zei Rohani, volgens officiële bronnen, tijdens het telefoongesprek met Macron. Dat de VS aan deze voorwaarde voldoet, wordt echter als uitgesloten beschouwd.
Als Iran, zoals aangekondigd, zondag de uraniumverrijking tot 5 procent opvoert, is dat vrijwel zeker het einde van een eerder gesloten nucleaire deal. De reden voor die overeenkomst in 2015 was juist de zorg van de internationale gemeenschap dat Iran kernwapens zou kunnen bouwen. 5 procent ligt boven de afgesproken limiet.
De diplomatieke weg: Europa heeft sleutel in handen
Dat zal uiteraard niet ogenblikkelijk gebeuren. De diplomatie heeft nog een kans. Rohani liet weten dat Iran bereid is alle limieten voor verrijking van uranium weer te respecteren indien Europa alsnog zijn best gaat doen het sanctieleed te verlichten.
De Verenigde Staten oefenen enorme druk uit op de Europeanen en ongetwijfeld zijn er in Europa politici die, als Teheran de verrijking opvoert, zullen zeggen dat de Iraniërs het verder maar moeten bekijken met hun akkoord.
Vermoedelijk echter zullen de Europeanen proberen te redden wat er te redden valt. De bal ligt nu bij hen. Maar hun gereedschap is beperkt en bestaat eigenlijk alleen uit Instex, het door Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittannië opgezette systeem van ruilhandel dat zakendoen met Iran mogelijk maakt zonder de Amerikaanse bancaire sancties te schenden.
Vorige week maakten de ondertekenaars van het JCPOA in Wenen bekend dat Instex in gebruik is genomen. De eerste transactie wordt rond dit weekeinde verricht, zei de Franse minister van Financiën Bruno Le Maire afgelopen donderdag. Hij gaf hoog op van de potentie van Instex.
De vraag is of het veel zoden aan de dijk zal zetten. Vooralsnog gaat het alleen om voedsel en medicijnen. De Iraniërs hebben veel meer noten op hun zang. Hun olie-export is ingestort als gevolg van de Amerikaanse sancties, met dramatische gevolgen voor de Iraanse economie. De export is gedaald van 2,5 miljoen tot 300 duizend vaten olie per dag.
Daar zal Europa toch echt iets meer tegenover moeten stellen dan een paar transacties met levensmiddelen via Instex. Gebeurt dat niet, ‘dan is het nucleair akkoord dood’, zegt Peyman Jafari, Iran-deskundige van de Universiteit van Amsterdam. ‘Ik ben daar echt pessimistisch over.’
De hardere koers: Iraanse machthebbers willen kracht uitstralen
Wat beweegt de Iraniërs? Waarom neemt Rohani het risico dat het over een paar maanden over en uit is met het nucleair akkoord dat de basis vormt van zijn presidentschap?
Een week of zes geleden werd in Teheran de koers verlegd, stelt Jafari. Tot dan was de lijn: langzaam aan, we wachten gewoon af tot volgend jaar in de VS een nieuwe president wordt gekozen. Inmiddels hebben Rohani en zijn minister van Buitenlandse Zaken Javad Zarif gekozen voor een hardere koers. Zij liggen in eigen huis, nu de sociale onvrede over de sancties toeneemt, steeds meer onder vuur van de conservatieven.
Het neerhalen door de Iraanse luchtmacht van een Amerikaanse drone en wellicht het beschieten van tankers in de Golf van Oman waren de eerste tekenen van de opgevoerde assertiviteit van de Revolutionaire Garde, het bolwerk van de hardliners.
Rohani en Zarif hebben vastgesteld dat ze, wanneer het dan toch uitdraait op een conflict met de VS, liever vanuit een positie van kracht opereren. ‘Als het JCPOA ons niets oplevert, kunnen we het maar beter hard spelen’, is kennelijk de gedachte. Verrijken van uranium zien ze als de enige manier om linksom of rechtsom een doorbraak te forceren.
Hoe dan ook is het een gok. Rohani en Zarif riskeren een krachtige botsing met de VS, maar volgens Perthes denken ze de zaak te kunnen beheersen. ‘Iran gelooft dat de VS niet veel méér kunnen doen, qua strafmaatregelen. Nog meer sancties, dat kan bijna niet. En ze weten ook dat Trump geen echte oorlog wil, hij gaat niet honderdduizend troepen sturen.’
Het verhaal gaat dat Trump vorige week op de G20-top in Osaka tegen de Franse president Macron zei: ‘Ik wil geen oorlog met Iran.’ En, wijzend op zijn nationaal veiligheidsadviseur John Bolton: ‘Deze vent wil oorlog.’
De kans bestaat dus dat er – mocht Instex tekortschieten en het sanctieregime weer in de volle breedte van kracht worden – over een tijdje niets anders opzit dan opnieuw met alle grootmachten te gaan onderhandelen over de nucleaire capaciteit van Iran. De grote vraag is dan: krijgt Rohani te maken met Trump en Bolton, of met hun Democratische opvolgers?
Geschillenprocedure nucleair akkoord
Is schending van het nucleair akkoord met Iran (JCPOA) eenmaal vastgesteld, dan wordt er volgens de afspraken een geschillenprocedure in gang gezet. Eerst gaat een zogeheten Joint Commission met vertegenwoordigers van alle deelnemende staten aan het werk.
Komt die niet met een oplossing, dan doen de ministers van Buitenlandse Zaken een poging. Beide gremia hebben in principe vijftien dagen de tijd.
Indien nodig wordt de kwestie vervolgens doorgeschoven naar de VN-Veiligheidsraad. Daar is de procedure ‘nee, tenzij’. Binnen dertig dagen moet de raad een resolutie aannemen om de opheffing van sancties tegen Iran te continueren. Lukt dat niet, dan worden – de zogeheten ‘snapback’ – alle sancties automatisch hersteld.
Aangezien de Verenigde Staten het recht van veto hebben over zo’n resolutie, lijkt het wel zeker dat dit de uitkomst zal zijn van bemoeienis van de Veiligheidsraad. Ook Europa schikt zich dan in de Amerikaanse ramkoers.