Extreem-rechts was in Duitsland nooit weg, maar kreeg wel ‘een nieuwe dynamiek’

De moord op de Duitse politicus Walter Lübcke (CDU) is „een alarmsignaal”, zei minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer (CSU) dinsdag. „Een extreem-rechtse aanslag op een leidende vertegenwoordiger van de staat richt zich tegen ons allemaal.”

Maar aan eerdere alarmsignalen over het gevaar van extreem-rechts heeft het de afgelopen jaren in Duitsland niet ontbroken. De vraag is wat de autoriteiten en de samenleving ervan hebben geleerd.

In oktober 2015 werd Henriette Reker tijdens haar campagne voor het burgemeesterschap van Keulen in haar nek gestoken, door een man met een extreem-rechts verleden die haar positieve houding tegenover vluchtelingen niet kon verkroppen. Reker overleefde maar net en is nu burgemeester. De dader, die op eigen houtje leek te hebben gehandeld, kreeg 14 jaar cel. En politici waarschuwden – net als nu – dat haatdragende woorden kunnen leiden tot geweld.

Digitale haatcampagne laaide op

Maar sindsdien is de haatdragende taal tegen politici en hun beleid – op internet, bij betogingen en andere openbare bijeenkomsten – bepaald niet verdwenen. Ook Lübcke, die in 2015 net als Reker verantwoordelijk was voor de opvang van vluchtelingen, ondervond dat. Eerst in 2015 en 2016, toen werd het minder, maar dit voorjaar laaide de digitale haatcampagne tegen hem weer op.

Het aantal gewelddaden met een extreem-rechtse achtergrond nam tijdens de vluchtelingencrisis in heel Duitsland scherp toe. Aanslagen op asielzoekerscentra, maar ook fysiek geweld tegen personen, vaak met xenofobe of antisemitische achtergrond.

Sindsdien heeft een daling ingezet, van 1.698 gevallen in 2016, naar 1.130 in 2017, tot circa duizend in 2018. Maar deskundigen waarschuwen: van het totaal aantal rechts-extremisten in Duitsland (24.000 volgens een schatting van de binnenlandse veiligheidsdienst uit 2017) is ruim de helft sterk op het gebruik van geweld gericht.

Links: neem dreiging serieus

Veel is nog onduidelijk over de moord op Lübcke, die in de nacht van 2 juni met een schotwond in zijn hoofd werd aangetroffen op het terras van zijn huis in Hessen. Maar maandag maakte justitie bekend dat ze ervan uitgaat dat de 65-jarige president van de regio Kassel vermoord is uit een politiek, extreem-rechts motief. Een verdachte met een verleden in extreem-rechtse kringen zit sinds zaterdag vast.

Lees ook Duitsland schrikt van arrestatie neonazi om moord op politicus

Duitsland richt zijn aandacht nu opnieuw op het gevaar van extreem-rechts voor „onze vrijheidslievende samenleving”, zoals Seehofer dinsdag zei. Politici van alle partijen delen de zorg van de binnenlandminister, maar de linkse partijen stellen bitter vast dat dit gevaar veel te lang onvoldoende serieus is genomen.

Vorige maand nog waarschuwde de nieuwe president van de binnenlandse veiligheidsdienst, Thomas Haldenwang, dat extreem-rechts „een nieuwe dynamiek” heeft gekregen. Hij doelde op de toegenomen rol van sociale media bij de vorming van extreem-rechtse netwerken, de verspreiding van nepnieuws en – ook door internet – de internationalisering van contacten.

Verscheidenheid aan groepen

Het klassieke beeld van neonazi’s en andere extreem-rechtse figuren die met soldatenkistjes en kaalgeschoren koppen in optochten met vlaggen en fakkels door straten van steden en dorpen marcheren, behoeft aanvulling. Dit type bestaat nog wel, en ze manifesteren zich soms ook massaal, zoals vorige zomer bleek bij de rellen die uitbraken in de Oost-Duitse stad Chemnitz.

Lees ook deze reportage over de rellen in Chmenitz

Maar er is inmiddels een grote verscheidenheid van vaak losjes georganiseerde extreem-rechtse groepen en netwerken. Van zogeheten Reichsbürger, die de bondsrepubliek niet als legitieme Duitse staat erkennen, tot de internationaal vertakte Identitaire Beweging, en meer ideologisch en intellectueel gerichte groepen en individuen.

Een aanzienlijk deel van de extreem-rechtse beweging speelt zich in het verborgene af op internet, waarschuwde veiligheidschef Haldenwang. Naast klassiek racisme en neonazistische ideeën spelen ook haat tegen de islam en angst voor het ‘sterven van het volk’ (Volkstod) door immigratie een grote rol.

Moorden door NSU

Sinds de Duitse hereniging in 1990 zijn er volgens een onderzoek dat Die Zeit en Der Tagesspiegel vorig jaar uitvoerden, zeker 169 doden gevallen door extreem-rechts geweld. Bekend is de reeks van tien moorden die de terreurorganisatie Nationalsozialistischer Untergrund (NSU) tussen 2000 en 2007 pleegde. Eén van de slachtoffers was een politievrouw, de anderen waren allemaal mensen van buitenlandse komaf. Pas in 2011, toen twee van de NSU-leden dood werden gevonden, werd de groep ontmaskerd.

Van het trio dat de NSU vormde is de enige overlevende, Beate Zschäpe, vorig jaar tot levenslang veroordeeld. Op de publieke tribune bleek dat ze nog altijd een trouwe aanhang van extreem-rechtse geestverwanten heeft, die niet schroomden om hun neonazistische overtuigingen in woord, gebaar en kledingopdruk te etaleren.

Het huis van de Duitse politicus Walter Lübcke, in de buurt van Kassel. De CDU'er werd twee weken geleden gevonden met een schotwond in zijn hoofd, op het terras voor zijn huis.