Slowakije krijgt de links-progressieve Zuzana Čaputová als president: ‘Ze was een geschenk uit de hemel’

Op de deur van restaurant Pizza Mizza, op een steenworp afstand van de Donau, hangt een poster. ‘#All for Jan’ staat erop, met een afbeelding van twee glimlachende twintigers. Verderop in de straat, de Tobrucká ulica in Bratislava, is dezelfde poster te zien, geplakt op de ramen van huizen, garagedeuren en zelfs op een enkele autoruit. De jonge mensen op het affiche zijn Ján Kuciak en zijn verloofde Martina Kušnírová.

‘We vinden het nog steeds verschrikkelijk’, zegt Juraj Gula (23), die in de bediening van Pizza Mizza werkt, ‘en daarom laten we die foto hangen.’ De pijn en het verdriet om de 27-jarige Kuciak en zijn vriendin zijn ook in andere buurten van de Slowaakse hoofdstad zichtbaar. Alsof de wond van de tragedie, die zich op 21 februari 2018 voltrok, nog open is. ‘Zo voelt het ja’, zegt Gula.

Journalist Kuciak, werkzaam bij de nieuwssite Aktuality.sk, was begin vorig jaar bezig met een groot onderzoek naar fraude met EU-landbouwfondsen. Een Italiaans maffianetwerk met lijntjes naar de Slowaakse bestuurlijke elite zou volgens Kuciak al jaren onbekommerd zijn gang gaan in het oosten van het land. Het geld zou worden doorgesluisd naar de machtigste maffiaorganisatie van Italië, de ‘Ndrangheta. Voordat Kuciak zijn verhaal kon publiceren, werd de twintiger in zijn eigen huis, samen met zijn verloofde, doodgeschoten. Zo’n 120.000 van de 5,5 miljoen inwoners van Slowakije trokken woedend door de straten om het aftreden te eisen van premier Robert Fico, die journalisten eerder ‘hyena’s en ‘vieze, anti-Slowaakse prostituees’ had genoemd. Nooit eerder in de geschiedenis van het jonge land – Slowakije werd in 1993 onafhankelijk – gingen zoveel mensen de straat op. Met succes. Fico trad in maart 2018 af en nu is er meer verandering op til. 

Op 15 juni zal er een nieuwe president worden geïnaugureerd: Zuzana Čaputová, die in maart van dit jaar de presidentsverkiezingen met 1.056.582 stemmen (58,40 procent) overtuigend won. ‘Het verlangen naar haar als leider is groot’, concluderen ze bij restaurant Pizza Mizza. ‘Alleen zij kan het fatsoen in ons land terugbrengen.’ En: ‘Hopelijk is Kuciak niet voor niets gestorven.’

Recht op abortus

Opmerkelijk is de keuze van de Slowaken voor Čaputová wel. Onder leiding van premier Robert Fico zat Slowakije de laatste jaren in dezelfde rechts-nationalistische en conservatieve hoek als waar Polen, Hongarije en Tsjechië zich bevinden. Een blok dat zich verzet tegen migratie, het recht op abortus en het homohuwelijk. En dan Čaputová: de 45-jarige, blonde tegenpool van alle ‘sterke leiders’ in de regio – stuk voor stuk man, grijs en tien tot twintig jaar ouder dan zij. Ze is zowel de eerste vrouwelijke president van het land als de jongste. Haar partij, Progressief Slowakije (PS), is pro-Europa, voor ruimere opvang van migranten, en ze pleit voor verzoening en tolerantie als antwoord op de verharding en polarisatie in de samenleving. Ze is ook sterk vóór het recht op abortus, het homohuwelijk en wil zelfs praten over de adoptie van kinderen door partners van hetzelfde geslacht. Waar in Hongarije en Polen het gehamer op de traditionele gezinswaarden de laatste jaren alleen maar luider is geworden, schaamt Čaputová zich geen moment als ze in interviews vertelt dat ze de gescheiden moeder is van twee pubers.

Hoe het kan dat juist Slowakije nu zo’n uitzonderingspositie inneemt, daar wordt ook in het land zelf over gespeculeerd. Wat de politieke omwenteling extra opmerkelijk maakt, zijn de warme banden die de Slowaken onderhouden met Rusland – niet bepaald een land dat bekendstaat om zijn progressieve idealen. Waar in Polen de angst voor ‘de gevaarlijke buur in het oosten’ nooit ver weg is, speelt dit in Slowakije nauwelijks. ‘De veertig jaar Sovjet-overheersing wordt hier als veel minder ‘erg’ ervaren’, zegt Zsolt Gál, wetenschappelijk medewerker politicologie aan de Comenius Universiteit in Bratislava. ‘Natuurlijk zijn er wel negatieve momenten geweest, zoals het neerslaan van de Praagse Lente van ’68, maar haat jegens de Russen, zoals in Polen, is hier niet.’

Uit het laatste rapport van denktank Globsec over trends in Midden- en Oost-Europa bleek zelfs dat de Slowaken, als enige in de regio, een nog grotere afkeer hebben van de Verenigde Staten dan de Russen. Gál: ‘Slowakije was nooit de grootste EU-fan en altijd sterk anti-Amerika. Wellicht omdat de Sovjet-propaganda hier zo goed wortel heeft geschoten. Ook het idee van een pan-Slavische wereld, met Slowaken en Russen die samen zijn, leeft nog steeds. Wat dat betreft is de keuze voor de westers georiënteerde Čaputová zeker vreemd.’

Vuilnisbelt

Tijdens haar campagne repte Čaputová met geen woord over Rusland, strategisch een slimme zet. Ze richtte zich vooral op de corruptie en de maffiapraktijken in haar land en betrad de politieke arena direct nadat de journalist Jan Kuciak en zijn vriendin waren vermoord. ‘Nu kan ik niet meer aan de zijlijn blijven staan’, zei ze toen ze aanvoerder werd van de brede protestbeweging. Čaputová had vrijwel geen ervaring in de Slowaakse politiek, maar wel naam gemaakt als advocaat. Bij het grote publiek was ze al bekend vanwege haar veertien jaar durende strijd tegen een illegale vuilnisbelt bij haar geboortestad Pezinok. Als een Slowaakse Erin Brockovich had ze aangetoond dat er bij de omwonenden onevenredig veel kanker voorkwam.

In haar strijd om het presidentschap zette Čaputová, naast corruptie, ook het milieu en het klimaat op de agenda. ‘De laatste jaren zijn de verschillen tussen zomer en winter in Slowakije extremer geworden’, zegt de bekende Slowaakse blogger en lhbti-activist Zuzka Namu Jakúbková. ‘Door uitzonderlijk hete zomers zijn ook veel oogsten mislukt. De vorige regering negeerde dit onderwerp, tot woede van de boeren. Smer-sd, de partij van premier Fico, had niet door dat klimaatverandering zo leeft. Toen Čaputová het ter sprake bracht, raakte ze een gevoelige snaar.’

Bij de verkiezingsdebatten op tv was Čaputová telkens de uitblinker. Na elk optreden schoot ze in de peilingen omhoog. Milan Clavo Ftorek ziet in haar verkiezingswinst vooral een bevestiging van het gelijk van de progressieven, maar hij is dan ook bestuurslid van Progressief Slowakije, de partij van Čaputová. ‘Los van de Kuciak-tragedie, die de ‘revolutie’ heeft versneld, zijn wij Slowaken gewoon niet zo conservatief als onze buurlanden’, zegt Ftorek. ‘Dit is geen Polen. En Čaputová is niet alleen populair in grote steden als Bratislava of Košice, zelfs het Slowaakse platteland heeft voor haar gekozen, terwijl ze positief over lhbti’ers praat.’ Volgens Ftorek zouden we ons eerder moeten afvragen waarom in de buurlanden van Slowakije de wind de andere kant opwaait. ‘Dát is pas opmerkelijk.’

Mooie vrouw

Socioloog Michal Vašečka, directeur van het Bratislava Policy Institute, heeft een andere verklaring voor de populariteit van Čaputová onder de kiezers die voorheen conservatief stemden. ‘Zonder seksistisch te willen zijn, Čaputová is gewoon een leuke vrouw, ze ziet er goed uit’, zegt hij. ‘Slowaken vinden het fijn als een mooie vrouw hun land vertegenwoordigt. Dat ze zich conservatief kleedt en katholiek is heeft ook geholpen om ‘het platteland’ achter haar te krijgen.’

Toch menen deskundigen dat Čaputová haar zege vooral te danken heeft aan proteststemmen. Protest tegen de Smer-sd, de partij die tien jaar lang de lakens uitdeelde in het kleine Midden-Europese land. Protest tegen de corruptie die zich onder dat bewind heeft genesteld in politie, justitie en bestuur. Leg Slowakije op de snijtafel, en je krijgt een fijnmazig weefsel te zien van cliëntelisme en omkoping. Gemeenten die op mysterieuze wijze dubbel zoveel kwijt zijn aan veegwagens dan Tsjechische gemeenten. Ziekenhuizen waar artsen door patiënten met een flesje wijn worden omgekocht om sneller aan de beurt te zijn. Anticorruptie-waakhond Fair-Play Alliance bracht naar buiten hoe sterk de Slowaakse samenleving leunt op familiebanden en het hebben van de juiste contacten bij de instituties. ‘Op papier zien die instituties er prima uit. In de praktijk zijn het lege hulzen. Politiek gevoelige zaken worden onder het tapijt geschoven.’ In de Oost-Slowaakse stad Košice zetelt een rechter die zijn rechtbank voor hoger beroep runt als een familiebedrijfje: zijn vrouw zit in de griffie, zoonlief is aanklager, dochter en schoonzoon zijn ook weer rechters. Volgens Transparency International heeft één op de vier rechters in Slowakije een familielid dat ook in de rechtspraak zit.

‘Zuzana Čaputová was voor ons allemaal een soort goddelijke openbaring’, zegt socioloog Vašečka. ‘Het slechte bestuur en de overweldigende corruptie zijn overal. Ja, Slowakije ís feitelijk een maffiastaat, dus Čaputová was een geschenk uit de hemel.’ Niettemin had volgens Vašečka niemand verwacht dat ze het ook daadwerkelijk tot president zou schoppen. ‘Maar klaarblijkelijk zijn het politieke aanbod en de maatschappelijke vraag in Slowakije op een zeldzame manier samen gekomen in deze vrouw. De wrede moord op Ján Kuciak en zijn verloofde was de laatste druppel in de zee van teleurstelling over ons land.’

Drastische verandering

Waar de afgelopen jaren in veel andere landen de proteststem naar een ‘rechtse buitenstaander’ ging, zocht de Slowaakse kiezer zijn toevlucht tot een linkse kandidaat. ‘Men wilde per se een drastische verandering, het roer móést om’, zegt politicoloog Zsolt Gál. ‘Denk maar niet dat al die kiezers achter de tolerante praatjes van Čaputová over lhbti’ers staan. Ze stemden tégen iets, tegen de Smer-sd partij. En vielen voor Čaputová vanwege haar wens om de rechtsstaat te handhaven. Haar tolerantie voor lhbti’ers zagen ze door de vingers.’ Of Čaputová ook zou zijn verkozen als Jan Kuciak niet was vermoord, betwijfelt Gál. ‘Waarschijnlijk niet, dan was Fico nog aan het bewind. Al was de macht van Smer-sd vóór de Kuciak-tragedie ook al tanende.’

In aanloop naar de verkiezingen smeedde Čaputová een slimme overeenkomst met een andere oppositiekandidaat, Robert Mistrík. Omdat de kans bestond dat ze elkaar tijdens de campagne ‘kapot zouden maken’, besloten ze samen te werken. Toen bleek dat Čaputová populairder werd, trok Mistrík zich terug om haar te steunen. ‘Ik zie gefrustreerde Slowaken die om verandering vragen’, zei Čaputová herhaaldelijk tijdens haar campagne. En: ‘De beste manier om het kwaad te laten overwinnen is als goede mensen niets doen.’ Met dit soort teksten wist ze kiezers te verleiden die nog nooit eerder hun stem hadden uitgebracht, en lokte ze aanhangers van allerlei andere partijen naar zich toe. Gál: ‘Of ze nou zwaar gelovig zijn of sociaal-democraat, de meerderheid van de Slowaken wil niet in een land wonen dat geregeerd wordt door oligarchen die hun positie versterken door de EU-fondsen te misbruiken. Van zowel links als rechts liepen ze over naar Progressief Slowakije.’

In haar overwinningsspeech richtte Čaputová zich in verschillende talen, waaronder Hongaars en Romani, tot minderheden en zei: ‘Ik ben niet alleen blij met de uitslag, maar vooral dat het mogelijk blijkt om niet te zwichten voor populisme, om de waarheid te kunnen vertellen en aandacht te trekken zonder agressief taalgebruik.’ 

Of en hoe Čaputová de koers van Slowakije kan veranderen, valt nog te bezien. Haar macht is beperkt en vooral symbolisch. Het wachten is op hoe haar partij het zal doen bij de parlementsverkiezingen van volgend jaar maart. Maar hoewel het presidentschap in Slowakije vooral een ceremoniële taak is, kan Čaputová wel invloed uitoefenen op de benoeming van rechters en de samenstelling van commissies. Zo kan ze voorkomen dat corrupte politici en zakenlieden de hand boven het hoofd wordt gehouden. Figuren als Marian Kocner bijvoorbeeld, de zakenman die ervan wordt verdacht opdracht te hebben gegeven voor de moord op Ján Kuciak. Toevalligerwijs is dit dezelfde Kocner die jarenlang de tegenstander was van Čaputová in haar strijd tegen de vuilstort in Pezinok. Een oude bekende dus, maar nu is er één groot verschil: Čaputová staat er niet meer alleen voor, ze heeft het hele land achter zich verenigd.