Terug naar de krant

‘Abortus is een instrument om kiezers te mobiliseren’

Leeslijst interview

Vrouwenrechten Arts Rebecca Gomperts helpt vrouwen in landen waar abortus verboden of streng aan banden gelegd is. Ze richt zich sinds vorig jaar ook op vrouwen in Amerika.

Leeslijst

Als Rebecca Gomperts íets weet na meer dan twintig jaar hulp aan vrouwen die een abortus willen maar er geen kunnen krijgen, dan is het dit: „Abortus is de spreekwoordelijke kanarie in de kolenmijn. Zodra een land minder democratisch wordt, zodra aan de rechtsstaat wordt geknaagd en autoritaire krachten winnen, komen vrouwenrechten onder druk te staan. En abortus als eerste.”

De Amsterdamse arts en abortusactiviste haalt sinds 2001 met regelmaat het nieuws door haar acties met de abortusboot. In 2017 moest ze nog maken dat ze wegkwam uit de territoriale wateren van Guatemala, omdat haar crew dreigde te worden gearresteerd.

Ook buiten de schijnwerpers ondermijnt ze restricties op abortus. In 2005 richtte ze Women on Web op, dat vrouwen in landen waar abortus verboden is, of streng aan banden gelegd, onder online begeleiding de abortusopwekkende medicijnen mifepriston en misoprostol toestuurt. Sinds de jaren negentig is deze veilige vorm van vroege abortus – tot tien weken zwangerschap – sterk in opkomst. Ongeveer een kwart van de vrouwelijke wereldbevolking woont in landen waar abortus moeilijk of vrijwel onmogelijk is, vooral in Afrika, Azië en Latijns Amerika.

„Abortus laten verdwijnen kan niet”, zegt Gomperts in haar huiskamer in Amsterdam-Oost. „Als je het verbiedt, gaat het ondergronds. En hoe ondergrondser, hoe onveiliger.”

Ze vertelt dat er extra veel mails komen uit landen waar abortusrechten onder druk staan: Hongarije, Turkije, Italië. In Brazilië worden de pillen van Women on Web bij de douane onderschept. Rijke Braziliaanse vrouwen kunnen nog naar elders vliegen, maar arme vrouwen in plattelandsgebieden zullen hun toevlucht zoeken tot 19de-eeuwse kleerhangermethodes. Nog altijd sterven in zich ontwikkelende landen 220 op de 100.000 vrouwen na zo’n onveilige abortus.

Vorig jaar begon Gomperts Aid Access, waar ook vrouwen in de VS gebruik van kunnen maken. Meer dan 11.000 e-mails ontving Aid Access in 2018, noodkreten van Amerikaanse vrouwen voor wie het reizen naar een abortuskliniek onmogelijk is, die vastzitten in een gewelddadige relatie, dakloos zijn, verkracht, of die, zoals één van hen schreef, al twee gehandicapte kinderen hebben en een derde gewoonweg niet aankunnen. Ruwweg tweeduizend van hen kregen de medicijnen – die in de VS streng aan banden gelegd zijn – ook toegestuurd.

Aid Access is een uitkomst voor Amerikaanse vrouwen die wonen in een land waar abortus legaal is, maar steeds verder wordt teruggedrongen en gecriminaliseerd. Het aantal klinieken in Republikeinse staten loopt door restrictieve wetgeving gestaag terug. Bijna 40 procent van de Amerikaanse vrouwen woont in een district zonder kliniek.

Afgelopen maanden namen verschillende Amerikaanse staten zogeheten ‘hartslagwetten’ aan, die abortus verbieden na zes weken zwangerschap. Eén staat, Alabama ging verder. Abortus mag er alleen nog als het leven van de moeder in acuut gevaar is. Anders riskeert de arts 99 jaar celstraf.

In de VS wilde ze eigenlijk nooit werken, vertelt Gomperts. „Abortus is er legaal, het is een rijk land. Ik dacht: zij moeten dit zelf kunnen oplossen. Maar er kwamen steeds meer e-mails uit de VS. Niet alleen wordt juridische toegang tot abortus er steeds moeilijker; ook afstand, geld en informatie kunnen voor vrouwen onneembare hordes zijn. Onverzekerde Amerikaanse vrouwen in afgelegen gebieden kunnen met geen mogelijkheid 600 dollar voor een abortus ophoesten als ze hun kinderen al niet te eten kunnen geven.”

Ze is klein, tenger en niet snel bang. In de documentaire Vessel uit 2014 is te zien dat ze in een Poolse haven wordt opgewacht door een grote groep „nazi’s, nazi’s” brullende mannen. Dat ze in Marokko in een blote zomerjurk handleidingen voor abortusmedicijnen uitdeelt temidden van schuimbekkende demonstranten. Portugal stuurde twee oorlogsschepen op haar boot af. In Spanje legde de politie het schip vast aan de kade, waarna Gomperts uit de kombuis een broodmes pakte en het touw doorsneed. „O ja”, zegt ze daarover. „Dat was best een goed moment. Heel grappig.”

Twee jaar nadat Gomperts op de Portugese televisie had verteld hoe vrouwen met misopristol thuis een abortus kunnen opwekken, werd abortus er gelegaliseerd. De eerste reis van de abortusboot ging in 2001 naar Ierland, waar vorig jaar een overweldigende meerderheid vóór een grondwetswijziging stemde die abortus legaliseerde.

Ze werd geboren in Paramaribo als dochter van een werktuigbouwkundig ingenieur en een onderwijzeres, en groeide op in Vlissingen. Toen ze acht was, nam haar moeder haar eens mee naar Greenpeace’s actieschip, de Rainbow Warrior.

Achteraf lijkt het logisch dat ze de abortusboot (aan boord abortuspillen en een container met een mede door kunstenaar Joep van Lieshout gebouwde kliniek) zou bedenken. Ze studeerde medicijnen, maar zag zichzelf niet in een witte jas. Ze volgde ook een kunst- én een zeevaartopleiding. Haar betrokkenheid bij abortus begon toen ze tijdens een jaar vrijwilligerswerk als arts op een schip van Greenpeace in Zuid-Amerika werd geconfronteerd met schrijnende verhalen over onveilige abortus, soms met dodelijke afloop.

Bij het tweede gesprek komt ze net van de lancering van een campagne van het fonds MamaCash, voor zelfbeschikking van vrouwen. Er zijn plaktatoeages uitgedeeld. Op haar dij, onder haar korte, felblauwe jurk, staat nu in goudkleurige krulletters: #MyBodyIsMine.

Hoe komt u zo onverschrokken?

„Ik weet niet of ik onverschrokken ben. Ik heb alleen een enorme weerstand tegen intimidatie, tegen ongelegitimeerd machtsvertoon en gebruik van geweld. Een sterk gevoel dat je niet mag toekijken als macht misbruikt wordt.”

Dit voorjaar kreeg ze een brief van de FDA, de Amerikaanse controle-instantie op voedsel en medicijnen. Of ze wilde ophouden met het overtreden van de Amerikaanse wet omdat ze ‘ongeautoriseerde medicijnen’ laat importeren op de Amerikaanse markt. Ze is niet onder de indruk. „Ik stuur helemaal geen pillen. Ik schrijf alleen de recepten.”

Aid Access werkt zo: na een online-consult mailt Gomperts een recept voor de vrouwen. Zij kunnen dat vervolgens doorsturen naar een apotheker in India. Die stopt de pillen in een envelop en stuurt ze met een tracknummer naar vrouwen in de VS. Mifepriston blokkeert het hormoon progesteron, dat de zwangerschap in stand houdt. De vier tot acht tabletten misoprostol zorgen daarna voor bloeding en miskraam-achtige verschijnselen, waarbij de vrucht wordt afgedreven. Vrouwen wordt aangeraden iemand in vertrouwen te nemen en te zorgen dat ze binnen een uur ergens kunnen zijn waar medische hulp is. De site blijft beschikbaar voor vragen en advies. Kosten: 80 euro.

„Het is tot tien weken in de zwangerschap volkomen veilig”, zegt Gomperts. „Dat stelt de WHO” – de Wereldgezondheidsorganisatie – „ook. Het is in elk geval veiliger dan bevallen, zeker in de VS.” In Amerika ligt de sterfte rond bevalling en kraamtijd op 26,4 per 100.000 vrouwen, tegen 9,3 in Nederland. Uit een grote studie in de VS naar door de keten van vrouwenklinieken Planned Parenthood verstrekte abortuspillen bleek dat één van 234.000 vrouwen was overleden, mede doordat zij een ongediagnosticeerde buitenbaarmoederlijke zwangerschap had.

Voor mij draait abortus om zelfbeschikking

In de VS is abortus legaal sinds 1973, na de uitspraak van het Hooggerechtshof in de zaak Roe vs Wade. Maar conservatieven zijn steeds aan het recht blijven knagen. Momenteel ruikt het pro- life-kamp zijn kans. Trump nam als vice-president de vrome Mike Pence mee, die beloofde Roe vs Wade te verwijzen naar de „mestvaalt van de geschiedenis”. Trump beloofde evangelische christenen de gerechtshoven „te zullen volstouwen met ultra-conservatieve rechters”. Hij benoemde al twee uitgesproken pro-life-rechters in het Hooggerechtshof. Het zorgt voor een wassende stroom aan draconische abortuswetten, in de hoop dat deze aangevochten worden en uiteindelijk bij het Hooggerechtshof zullen belanden, waarna dat Hof een streep haalt door ‘Roe’. Geen onrealistisch scenario, zegt Gomperts. „Het ligt heel erg in de lijn van wat in grote delen van het land nu al de praktijk is.”

Ruth Bader Ginsburg, een progressieve rechter in het Hooggerechtshof, zei eens dat abortus in de VS gelegaliseerd is, maar nooit geaccepteerd. Waarom blijft het daar zo omstreden?

„Het lijkt steeds meer een instrument om groepen kiezers te mobiliseren. Amerika heeft gelovigen die de Bijbel letterlijk nemen, die evolutie afwijzen. De overtuiging dat wetenschappelijke feiten de basis vormen voor je democratisch functioneren is er dus sowieso niet altijd. Dat speelt mee, in combinatie met gebrekkig publiek onderwijs. Het levert een soort institutionalisering van onwetendheid op, die eraan bijdraagt dat complexere thema’s als abortus sneller volledig worden afgewezen.”

U vindt abortus een vanzelfsprekend recht. Toch noemt u het een complex thema. Waarom?

„Abortus is uiterst persoonlijk en privé. Tegelijkertijd zijn er heel veel verschillende partijen die vinden dat ze er wat over te zeggen hebben. Dat máákt het complex. Terwijl het dat in mijn ogen niet is. Vrouwen zijn degenen die zwanger raken. Vrouwen dragen alle consequenties van een zwangerschap, inclusief de medische risico’s. Vrouwen bevallen, wat echt heel riskant is. Vrouwen nemen nog steeds het leeuwendeel van de zorg voor kinderen voor hun rekening. Natuurlijk zijn er fantastische partners die volop meedoen. Maar er zijn er ook genoeg die weglopen.

„Tegelijkertijd is het krijgen van kinderen politiek en economisch belangrijk. Het beïnvloedt de toekomst van een bevolking. Kinderen krijgen raakt aan bevolkingsgroei, de verhouding tussen jong en oud, en niet te vergeten die tussen bestaande bevolkingsgroepen en nieuwkomers. En brandpunt van dat alles is de vrouw, haar lichaam en haar keuze al dan niet te baren. Dat maakt abortus bijna per definitie gepolitiseerd.”

U zegt niets over de foetus.

„Voor mij draait abortus om zelfbeschikking. Voor iemand die gewenst zwanger is, is een vrucht helemaal aan het begin al een echt kind, van wie al gehouden wordt. Een vrouw die ongewenst zwanger is, zal het heel anders ervaren. Je kunt vanuit heel veel kanten naar de foetus kijken. Vanuit de wetenschap wordt het begin van levensvatbaarheid bij de 24ste week gelegd, als de hersenfuncties zijn aangelegd. Gelovigen leggen het begin van leven soms al bij de conceptie. In mijn ogen staat het iedereen vrij dat te beredeneren zoals hij wil. Maar in een democratie zijn kerk en staat gescheiden. Dat is fundamenteel voor de manier waarop gelovigen en niet-gelovigen samenleven. Dat er respect is voor ieders keuzevrijheid.

Foto Frank Ruiter

„In een documentaire van NBC kwam onlangs een van mijn patiënten aan het woord. Ze zei: ‘Ik ben gelovig, ik stem Republikeins. Maar ik wil liever met deze zonde leven, dan dat ik een kind dat ik niet wil, geboren laat worden.’ Zo maakt elke vrouw haar eigen afweging.”

Ook in Europa is abortus weer meer gepolitiseerd dan decennia lang het geval was. Populistisch rechts en christelijk rechts reiken elkaar op dit vlak de hand. In Nederland nemen demonstraties bij abortusklinieken toe, zozeer dat minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid (CDA) eerder dit jaar pleitte voor bufferzones om demonstranten op afstand te houden. Leider van Forum voor Democratie Thierry Baudet veroorzaakte vorige maand een stofwolk met een passage in zijn beschouwing over de roman Sérotonine van de Franse provocateur Michel Houellebecq. Daarin hekelt Baudet het individualisme, dat maakt dat het „vandaag de dag kan gebeuren dat nieuw leven (in de baarmoeder) wordt uitgedoofd”. Later zei Baudet dat hij niet tegen abortus is, maar dat het „iets tragisch” blijft. De wet wil hij niet veranderen, zei hij. Hij wil alleen discussie over de grenzen van individuele keuzes.

Baart het u zorgen dat iets wat allang bezonken en geregeld lijkt zo uitdrukkelijk ter discussie wordt gesteld?

„Dat is precies het probleem. Het ís in Nederland helemaal niet zo goed geregeld. Abortus staat nog steeds in het Wetboek van Strafrecht. Nog steeds bestaat hier een verplichte bedenktijd van vijf dagen – dat bestaat maar in acht Europese landen en het gaat tegen het WHO-advies in. En het feit dat abortuspillen, die nu al twintig jaar zijn geregistreerd in Nederland, nog steeds in een speciale kliniek moet worden ingenomen, is ook volkomen achterhaald.”

Ik verkeerde eerlijk gezegd in de veronderstelling dat abortus in Nederland geen probleem is.

„Voor kwetsbare groepen wel. Bij Women on Web krijgen we regelmatig mails van buitenlandse studentes in Nederland, of van illegale vrouwen. In Ierland verstrekken inmiddels driehonderd huisartsen abortuspillen. Hier is de bevolking viermaal zo groot en zijn er veertien klinieken waar je abortus kunt laten doen. Stel: je bent een 15-jarig meisje uit een religieus milieu in Zeeuws-Vlaanderen. Het is drie uur reizen naar Rotterdam. Progressieve partijen hadden zich veel meer moeten inspannen om abortus deel te laten worden van de reguliere gezondheidszorg voor vrouwen. Maar iedereen houdt zich maar krampachtig vast aan die verschrikkelijke wet uit 1981.”

Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 8 juni 2019.

Mail de redactie

Ziet u een taalfout of een feitelijke onjuistheid?

U kunt ons met dit formulier daarover informeren, dat stellen wij zeer op prijs. Berichten over andere zaken dan taalfouten of feitelijke onjuistheden worden niet gelezen.

Maximaal 120 woorden a.u.b.
Vul je naam in