In zijn handen gingen kinderen dood door ziektes die door vaccinatie zijn te voorkomen. ,,Dan kun je je niet goed voorstellen dat mensen tegen inentingen zijn’’, zegt kinderarts Jan Peter Rake. ,,In mijn opleiding tot kinderarts zag ik voorheen gezonde kinderen sterven of gehandicapt worden door infecties waartegen we nu vaccineren. We moeten toch niet willen dat die ziektes terugkeren.’’

Roepende in de woestijn

Jarenlang voelde Rake zich een roepende in de woestijn, met zijn waarschuwingen dat een groeiende groep ouders onterecht twijfelt over vaccinaties. Nu staat het onderwerp volop in de belangstelling. Crèches willen vaccinaties tegen mazelen verplichten en organisatie KidsRight wil zelfs verplichte vaccinaties in heel Nederland. Want het aantal ingeënte kinderen daalt en daarmee komen verdwenen ziektes terug.

In het Universitair Medisch Centrum Groningen, waar hij werkt als kinderarts, was ook dit jaar een aantal jonge zuigelingen met ernstige kinkhoest opgenomen op de kinder-intensive care. ,,Dat ziet er heel naar uit. Dat gaat door merg en been. Ze hoesten hun hele longen kapot. Soms moeten ze aan de hart-longmachine om te overleven. Als ze het overleven houden sommige ernstige longschade. Alleen doordat de moeder tijdens de zwangerschap niet tegen kinkhoest was gevaccineerd of doordat ongevaccineerde broertjes of zusjes ze hebben besmet.’’

Rake snapt dan ook wel dat crèches niet-ingeënte kinderen willen weigeren. ,,Een niet-gevaccineerde peuter is toch een potentiële tijdbom tussen al die baby’s die aan jou worden toevertrouwd. Als crèche moet je aan tig veiligheidsvoorschriften voldoen. Dan lijkt me het weren van ongevaccineerde kinderen niet meer dan logisch.’’

De 50-jarige Rake, geboren in de stad Groningen maar opgegroeid in Sleen, koos na zijn middelbare schooltijd in Emmen voor de studie geneeskunde vanwege zijn fascinatie voor het menselijk lichaam. ,,Tijdens mijn coschappen werd ik gegrepen door de kindergeneeskunde omdat het zoveel breder is dan alleen het behandelen van ziektes. Een kind moet groeien, zich ontwikkelen. Een kind is onderdeel van een gezin, wil spelen, moet naar school.’’

Zo’n elf jaar geleden kwam hij als kinderarts in het Martini Ziekenhuis in Groningen voor het eerst in aanraking met vaccinatieweigeraars. ,,Ik kreeg van huisartsen het verzoek voor een nascholing hierover. Het verbaasde me dat er überhaupt twijfel was. Want het is toch helder dat vaccinatie zieke en overleden kinderen scheelt?”

Zuigelingen met kinkhoest hoesten hun longen kapot

,,Ik ging op internet op zoek naar informatie over vaccinaties en het verbaasde me hoe slecht belangrijke feiten te vinden waren. Nergens las je hoeveel kinderlevens door vaccinatie worden gered en welke kinderen risico lopen als de vaccinatiegraad daalt. Maar je belandde wel gemakkelijk bij allerlei meningen en twijfels, vaak op een pseudowetenschappelijke manier gebracht.’’

Naar buiten treden

Zo rond 2010 begon hij via sociale en andere media naar buiten te treden met zijn verhaal over vaccinaties. ,,Ik probeerde tegengas te geven aan de onzinverhalen over de risico’s van vaccinaties. Dat we niet tegen onschuldige kinderziektes vaccineren maar tegen ziektes waaraan kinderen kunnen overlijden.”

,,Ik heb me lange tijd een roepende in de woestijn gevoeld. Er waren zelfs ziekenhuizen en beroepsverenigingen die tijdens bijeenkomsten verenigingen als Kritisch Prikken lieten spreken, om ook de andere kant het woord te geven. Maar daarmee zeggen deze antivaxxers: ‘kijk hoe belangrijk ons verhaal is’. Alsof er nog twijfel is. De vragen over het nut en de veiligheid van de prikken in het Rijksvaccinatieprogramma zijn door de wetenschap allang beantwoord.’’

,,Ik had vroeger nooit van de term false balance gehoord, maar dat is wat je krijgt als je met tegenstanders van vaccinatie in discussie gaat. Je zet kennis die is ontstaan vanuit honderden wetenschappelijke medische onderzoeken tegenover iemands mening, omdat die iets gehoord heeft van een buurvrouw die haar gevoelens van wantrouwen op internet heeft gezet. Alsof beide visies evenveel waard zijn.’’ (Tekst gaat verder onder het kader)

Vechten voor kinderlevens

Journalist Pauline Bijster schreef in 2016 op haar blog voor Happinez over haar twijfels om haar vierde kind te laten vaccineren. Ook zij had zulke onrustbarende informatie op internet gelezen.

Bijster zat even later aan tafel bij RTL Late Night met Jan Peter Rake, die haar uitnodigde om in het ziekenhuis te komen kijken hoe kinderartsen soms moeten vechten voor het leven van een kind. Hij vertelde haar over de kudde-immuniteit die nodig is om jonge zuigelingen te beschermen voordat ze kunnen worden gevaccineerd, en over kinderen met ziektes als leukemie. In het Martini Ziekenhuis en op de kinder-intensive care van het UMCG liet Rake haar de zieke kinderen zien.

Bijster ging om en schreef een stuk voor Ouders van nu waarin ze haar omslag uitlegde. Je doet het niet alleen voor je eigen kinderen, maar juist ook voor anderen, was de strekking. ,,Voor dit jongetje en meisje wil ik wél mijn kind laten inenten’’, schreef ze, doelend op twee doodzieke kinderen op de ic die beschermd waren geweest als iedereen zou zijn gevaccineerd.

Dit soort verhalen van mensen zelf hebben misschien wel meer effect dan alle wetenschappelijke informatie, merkte Rake. ,,Vertel het verhaal en kom niet alleen met cijfers. Zo werken de vaccinatietegenstanders ook. Tegenover de overweldigende hoeveelheid medische data stellen zijn hun persoonlijke verhalen, en zeggen dat ze een slecht gevoel hebben bij vaccinatie. En dat werkt. Ze vertellen er niet bij dat ze geld verdienen met hun zogenaamde alternatieve homeopathische vaccinatie of onzinbehandeling van ‘vaccinatieschade’.’’

Pleiten voor kinderen

Rake werd in 2015 voorzitter van de commissie pleitbezorging van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde. ,,Wat we doen is pleiten voor kinderen. Dat was bij de oprichting ruim 125 jaar geleden trouwens ook al de doelstelling van onze vereniging: het lot van kinderen in Nederland verbeteren. Niet alleen in de behandelkamer, maar ook door in het maatschappelijk debat te pleiten voor zaken die de gezondheid van kinderen helpen. We pakken ook het roken of drinken onder kinderen aan, en we hebben het ook over een betere toegang tot de jeugd-GGZ.” ,,Dat past ook wel bij mijn karakter. Kinderen komen voor mij altijd van rechts. Kinderen verdienen het om beschermd te worden, in alles. Dat vergeten we nog weleens als maatschappij en als politiek. Ik ben er ook heel erg voor dat er meer naar kinderen wordt geluisterd, bijvoorbeeld via kinderraden.”

,,Wat ik heb gemerkt in die jaren: de stem van de kinderarts telt. Ik kan als kinderarts vertellen wat een ziekte voor een kind en een gezin betekent, en wat we kunnen doen om dat te voorkomen.’’

Dat hij zijn nek uitsteekt wordt hem niet altijd in dank afgenomen. De antivaccinatielobby heeft venijnige trekjes. ,,Je krijgt soms heel nare reacties op sociale media. Ik word uitgemaakt voor pharmahoer. Ik heb zelfs op Twitter reacties gekregen van mensen die zeiden ‘ik hoop dat jouw kinderen een ernstige ziekte krijgen’.”

Laat ons het dan toch even zeggen: nee, hij heeft geen belangen in de farmaceutische industrie. ,,Natuurlijk niet. Ik begrijp ook heel goed dat dat mijn positie ongeloofwaardig zou maken. Ik werk gewoon in dienstverband bij het UMCG en KinderThuisZorg. Het komt voor dat ik gevraagd word te spreken op een bepaalde nascholing, en dat ik zie dat een farmaceutisch bedrijf een rol speelt in de organisatie. Dan check ik altijd of het programma helemaal losstaat van de bekostiging. Er mag geen schijn van vermenging van belangen ontstaan. Je moet als arts zelf opletten dat er niets aan je kan blijven kleven in de beeldvorming.’’

Is de aarde plat?

,,Die nare reacties hebben wel gemaakt dat ik wat gehard ben. Vroeger kreeg iedereen die mij benaderde een reactie. Maar dat heeft helemaal geen zin. Vaccinatieweigeraars gaan maar door en door. Ze staan niet open voor argumenten. Nu blok ik soms mensen als het persoonlijk wordt. Je discussieert met mensen die een totaal ander wereldbeeld hebben. Tegen iemand die vindt dat de aarde plat is kun je ook weinig beginnen.

,,Een pro-condiscussie over vaccinatie moet je daarom niet meer aangaan. Een debat met overtuigde weigeraars of antivaxxers is zinloos en zelfs schadelijk. Twijfelende ouders verdienen juist wel onze tijd. Om hun van informatie te voorzien, zodat ze niet uitgaan van het fakenews van internet. Zelfs Trump verspreidt klinkklare onzin over vaccinatie.’’

Tegenstanders wijzen er ook op dat zij in hun jeugd gewoon mazelen kregen, dat het een kinderziekte is die ‘erbij hoort’. En hoe erg zijn die mazelen nu eigenlijk? ,,Inderdaad overleven de meeste kinderen mazelen zonder gevolgen, al kunnen ze er wel goed ziek van worden. Veel 50-plussers weten nog dat ze het vroeger hebben gehad. Toch overleed in de tijd van voor de vaccinatie, in de jaren zestig en zeventig, 1 op elke 5.000 tot 10.000 kinderen door complicaties van mazelen, zoals hersenontsteking. Dat betekent per 20 tot 30 extra dode kinderen door mazelen.’’

Wat de discussie ook ingewikkeld maakt is dat er in Europa verschillen zijn. In Nederland wordt niet gevaccineerd tegen waterpokken maar in Duitsland en veel andere landen juist wel. ,,Bij zulke beslissingen spelen allerlei aspecten een rol, ook financiële. In Nederland moet de Gezondheidsraad de afweging over waterpokken nog maken. De vaccinatie is veilig en werkt goed, en zorgt dat gemiddeld een of twee kinderen per jaar minder aan complicaties bij waterpokken overlijden. Maar een vaccinatieprogramma kost ook geld. Hier is de beslissing nog niet genomen, in andere landen wel.’’

Meer vaccinaties

Het zal niet snel rustig worden aan het vaccinatiefront. Vanaf eind dit jaar krijgen alle zwangere vrouwen een kinkhoestvaccinatie aangeboden. Via de moederkoek geeft de zwangere daarmee immuniteit door aan de ongeborene. Voor bescherming in de eerste levensweken. Het ligt in de planning om ook dit jaar een vaccinatie tegen het rotavirus in te voeren, tegen een buikgriep die ernstig kan verlopen. Dat rotavaccin geldt dan alleen voor bepaalde groepen jonge zuigelingen.

De invoering van het vaccin tegen het HPV-virus bij pubermeisjes gebeurde circa tien jaar geleden. Dat was een van de eerste keren dat er vrij massaal aan het nut werd getwijfeld. ,,Dat is in de voorlichting totaal niet goed gegaan. Op internet was nauwelijks informatie te vinden over het nut en de veiligheid van de HPV-vaccinatie terwijl daarentegen allerlei spookverhalen over vermeende bijwerkingen rondgingen. Verhalen die gewoon niet waar zijn. Het ging om meisjes met klachten na vaccinatie zoals chronische moeheid of andere verschijnselen die we sowieso al veel zien bij meisjes in die leeftijd. Ook als ze geen HPV-vaccinatie hebben gehad.’’

Zó jammer, vindt hij, dat nauwelijks de helft van de meisjes die HPV-prik neemt. ,,Als iedereen die prik zou nemen, zou dat dus tussen de 100 en 200 sterfgevallen per jaar schelen. Zeker als je ook de jongens zou vaccineren. Daarmee zouden we die vorm van kanker vrijwel helemaal kunnen laten verdwijnen. Het had misschien niet de HPV-vaccinatie moeten heten, maar gewoon de anti-kankerprik. Dan is het wat duidelijker.’’

Hersenvliesontsteking

Opmerkelijk is dat voor de nieuwe meningokokken-vaccinatie de opkomst juist wel heel hoog is. Er zijn immers tal van verhalen van ouders die hun kind verloren door hersenvliesontsteking als gevolg van een meningokokkenbesmetting. Ook al is dat erg zeldzaam, de angst voor meningokokken is blijkbaar wel groot.

Er spelen weleens ingewikkelde afwegingen bij vaccinaties, dat ziet Rake zelf ook. ,,Soms worden we verrast door zeldzame bijwerkingen en heel soms kunnen die ernstig zijn. Er is een kleine groep kinderen die slaapziekte, narcolepsie, heeft gekregen door het Mexicaanse griepvaccin destijds. Daar kwamen we pas later achter.’’

En ja: er zijn bijwerkingen. ,,Maar bij de vaccinaties in het Rijksvaccinatieprogramma zijn die vrijwel altijd mild en van voorbijgaande aard. En in ieder geval veel minder vaak voorkomend en minder ernstig dan de gevolgen van de ziekte zelf.’’

Door een keuze te maken alleen op basis van bijwerkingen kunnen sommige mensen tot een egoïstische keuze komen. ,,Als je woont in een omgeving waar iedereen zich laat vaccineren, is er groepsimmuniteit en heb je als individu dus heel weinig kans om zo’n ziekte te krijgen. Maar je vaccineert niet alleen voor je eigen kind maar ook voor anderen.”

Toch is hij niet voor verplichte vaccinatie. ,,Niet op dit moment. Het maakt bij bepaalde groepen de weerstand alleen maar groter. Het zou een nederlaag zijn als het zo ver zou moeten komen. We moeten met iedereen die betrokken is bij vaccinatie, het RIVM en de jeugdartsen voorop, werken aan herstel van het vertrouwen in vaccinatie. Als kinderartsen kunnen we vertellen over hoe ernstig de ziekten zijn waartegen we vaccineren en dat we niet willen dat kinderen onnodig ziek worden of doodgaan. Pas als het hiermee niet lukt om de vaccinatiegraad te herstellen zijn drastischer maatregelen een optie.”

,,Het spreekt vanzelf dat ik mijn eigen kinderen Pien en Flip alle prikken heb laten geven. Inclusief die tegen meningokokken ACWY, die nu alle kinderen van 14 tot 18 jaar krijgen. Ze waren nog te jong om die vaccinatie aangeboden te krijgen daarom hebben we die vorig jaar al bij de huisarts gehaald.’’