Terug naar de krant

‘Chimpansees hebben dezelfde emoties als mensen’

Leeslijst interview

Frans de Waal In zijn nieuwe boek beschrijft primatoloog Frans de Waal hoe vrijwel alle menselijke emoties óók bij andere zoogdieren voorkomen. „Eigenlijk is er geen enkele emotie die ik uniek menselijk zou willen noemen.”

Leeslijst

Een chimpanseebaby wordt weggegrist van zijn moeder, door een jong vrouwje uit haar groep. Wat gebeurt er dan in het hoofd van die chimpmoeder? De Nederlands-Amerikaanse primatoloog Frans de Waal (1948) heeft zulke incidenten vaak gezien, door het raam van zijn kantoor in het Yerkes Primate Centre, Atlanta, met ruim uitzicht op de chimpanseekolonie. We spreken elkaar over emoties bij dieren, naar aanleiding van zijn nieuwe boek Mama’s laatste omhelzing (Atlas Contact).

„Je ziet zo’n moeder dan aarzelen”, vertelt De Waal in Amsterdam. „Want ze zit in een enorm conflict. Als ze er achteraan gaat om die baby terug te grijpen, kan er een zeer onaangename situatie ontstaan. Die jonge vrouwtjes zijn dol op baby’s, maar kunnen enorm klunzig zijn. Als je je baby terugpakt kan dat andere vrouwtje aan de baby gaan trekken. Of ze schiet de boom in met de baby en wie weet wat er dan gebeurt. Vrijwel altijd onderdrukt de moeder haar neiging om er schreeuwend achteraan te gaan. Ze blijft dan maar zo’n beetje op de achtergrond achter dat jonge vrouwtje aanlopen. Tótdat ze haar baby weer terug heeft, dan gaat ze op slag woest achter dat kidnapvrouwtje aan om haar een lesje te leren, dat is een echte ontlading met enorm gekrijs.”

Dat zie je die aap dus nadenken? Ze is twee scenario’s aan het vergelijken?

„Ja natuurlijk. En je ziet hier ook vrije wil. Vrije wil is als je niet iedere emotie hoeft te volgen. Dat is het grote verschil met instinctief gedrag. Heel veel van die complexe emoties horen bij een sociale samenleving, je ziet dat bij olifanten, bij wolven en natuurlijk bij apen.”

Neem dan een tijger, die leeft alleen, heeft die ook complexe emoties?

„Een vrouwelijke tijger wel, want die moet empathie hebben voor haar kinderen. Want hoe je ook leeft als zoogdier, je moet altijd letten op de emoties van je kinderen, als ze hongerig zijn, koud of bang. Die signalen moet je zien. Daarom hebben vrouwen ook meer empathie dan de mannen. Kijk, een mannelijke tijger heeft niet veel vrienden. Maar hij moet wel een goede relatie hebben met die vrouwen in zijn territorium.”

In Mama’s laatste omhelzing beschrijft De Waal hoe vrijwel alle menselijke emoties óók bij mensapen voorkomen, en vaak bij andere zoogdieren. Emoties zijn reacties op de omgeving, een soort lichamelijke aandrang tot actie.

Het boek ontleent zijn titel aan een sterk voorbeeld van emotionele overeenkomsten met een chimpansee. De Waal vertelt hoe zijn oude leermeester Jan van Hooff in Burgers Zoo afscheid komt nemen van het stervende, inmiddels ook stokoude alfa-vrouwtje Mama, van de apenkolonie in Arnhem waar De Waal en Van Hooff veel onderzoek deden. De Waal deed er zijn beroemde ontdekking van het alom aanwezige verzoeningsgedrag na conflicten. De Waal: „Toen dacht bijna niemand dat zoiets bestond bij apen, nu is het gek als je conflicten ziet, zónder verzoeningsgedrag na afloop.”

Bonobo-moeder en zoon.
Foto Getty Images

Als Mama Jan herkent, komt er een grote grijns op haar gezicht, haar handen reiken naar zijn gezicht. Mama slaat een arm om Jan heen om hem dichter bij zich te brengen. Tijdens die omarming slaat ze zachtjes met haar vingers op zijn achterhoofd, om haar oude vriend gerust te stellen. Dat was nodig omdat Jan zich niet op zijn gemak voelde in Mama’s kooi. Hij was in al die jaren nog nooit alleen binnen geweest, veel te gevaarlijk, zelfs bij een oude bekende. De ontmoeting is die van twee primaten die elkaars emoties volkomen begrijpen. De Waal: „Hier bestaat geen mentale superioriteit, bij deze twee primaten kan je geen onderscheid maken in het sociaal-emotionele functioneren.”

Komt dat genuanceerd omgaan met emoties vaak voor bij chimpansees?

De Waal: „Ja, en het kan nog veel gecompliceerder. Een chimpmannetje dat met een vrouwtje wil paren, laat haar – met zijn benen uit elkaar – zijn penis zien en wel zo dat de alfa-man niet kan zien dat hij dat doet. Als die vrouw geïnteresseerd is in die paring, gaan ze niet gelijk aan de gang, maar gaan ze een rustig plekje zoeken achter de bosjes, in de bush. Ik heb heel vaak gezien dat de vrouw dan de ene kant uit loopt en die jonge man een heel andere kant uit. Ze gaan helemaal uit elkaar, en een tijdje later komen ze weer bij elkaar. Alsof ze dat afgesproken hebben. Maar hoe dat allemaal gecommuniceerd is, dat weet ik niet.”

Vroeger was je behoedzamer om de emotionele onderbouw van het menselijk bestaan zó radicaal gelijk te stellen aan die van chimpansees en bonobo’s.

De Waal: „Het enige waar ik nog behoedzaam in ben, is dat ik ‘gevoelens’ er buiten laat. Dat zijn de innerlijke ervaringen van emoties. Lang niet alle emoties worden gevoelens. Soms ken je ook als mens je eigen angsten niet. Dat je bepaalde beslissingen neemt en pas een jaar later beseft waarom je die beslissing genomen hebt.

„Emoties laat je zien, met je lichaam en je gezicht, maar gevoelens van een ander ken je alleen als die ander erover praat. Voor dieren die erg op ons lijken, zoals chimpansees, neem ik trouwens wel aan dat zij gevoelens hebben net als wij. Alleen hebben ze er geen woorden voor. En het mooie is: de emoties kan ik ook meten in je bloeddruk, of zien aan je gezicht. Emoties zijn altijd in het lichaam uitgedrukt.”

Er bestaat fantastisch onderzoek naar liefde bij dieren. Zelfs bij vissen! Alleen noemen we dat dan maar geen liefde maar attachment.

Oké, voor blijdschap, angst en dergelijke is dat wel duidelijk. Maar je gaat veel verder. Bij dat gemeenschappelijke fundament betrek je ook dankbaarheid, wraak en zelfs ook schaamte!

„Ja, ik heb grote moeite met die dominantie van die zes basale emoties in de psychologie. Dat is maar een heel beperkt stel, liefde zit er niet in, hoop zit er niet in, jaloezie zit er niet in, dankbaarheid zit er niet in. Terwijl die allemaal wel voorkomen bij dieren, daar is veel onderzoek naar. Er bestaat fantastisch onderzoek naar liefde bij dieren en de betrokkenheid van het hormoon oxytocine. Zelfs bij vissen! Alleen noemen we dat dan maar geen liefde maar attachment. Je kunt het meten, je kunt het beïnvloeden. Het geldt alleen maar niet als basale emotie omdat je het niet ziet in het gezicht. Er is wel een gezichtsuitdrukking voor woede, maar niet voor liefde. Zo is dat ontstaan. Eigenlijk is er geen enkele emotie die ik uniek menselijk zou willen noemen. Misschien iets van spiritualiteit, maar ja, daar ben ik maar niet over begonnen.

„Er was laatst wel een onderzoek waaruit bleek dat dat chimpansees op verschillende plekken in Afrika met heel veel vertoon grote stenen en rotsen in een holle boom gooien en daar dan een stapel van maken. Niemand weet waarom. Een van die onderzoekers heeft gezegd: ‘Het lijkt wel een heilig ritueel.’ De volgende dag stond in de Daily Mail: ‘De chimpansee gelooft in God.’ Ja, die dingen gaan snel.”

Als een aap schaamte kan voelen, waarom zou hij dan niet abstract genoeg kunnen denken om in een god te geloven?

„Dat ze een ritueel hebben, dat zou nog kunnen. Maar geloven in bovennatuurlijke krachten? Nee, dat zien we niet. En schaamte en schuldgevoel zien we dus wél. Die worden bij mensen in het lichaam en de gezichtsuitdrukking meestal op dezelfde manier uitgedrukt als onderdanigheid bij apen. Je slaat je handen voor je gezicht, je probeert in de grond te zinken. Die houding ken ik heel goed van de apen. Ze hebben iets fout gedaan en ze weten dat ze in de problemen zijn.

Geloven in bovennatuurlijke krachten? Nee, dat zien we niet

„Er zijn wel verschillen. Wij kunnen schuldgevoel hebben over iets heel kleins, dat zelfs niemand begrijpt. Daarom zeg ik: al die emoties komen voor bij dieren maar het is mogelijk dat ze bij de mens veel meer zijn uitgebreid of meer subtiel. En de omstandigheden waarin ze kunnen opkomen zijn gevarieerder dan bij mensapen. Maar de emotie zélf, zoals uitgedrukt in het lichaam, is bij mensen niet noodzakelijk anders of nieuw.”

Maar het kan toch flink veranderen? De grijns is bij een aap onderdanigheid, bij ons is dat humor geworden.

„Nee, nee. Humor, dat is lachen. Dat is niet per se de grijns, dat hoort bij mensen meer bij vriendelijkheid. De apengrijns is onderdanig en nerveus, zeker, maar het drukt ook appeasement uit, ontwapening. Dus van ontwapenend naar vriendelijkheid is niet zo’n grote stap.”

Maar als ik op straat tegen een toerist glimlach ben ik toch niet onderdanig?

„Nee, maar wel ontwapenend. En let op, als jij te véél glimlacht dan vinden we je toch echt nerveus en onderdanig hoor.”

De emoties van een mens lijken misschien op die van mensaap, maar de omgeving is toch anders? Bij een chimpmannetje gaat het er toch vooral om om geen klap te krijgen en om seks te versieren?

„En jij denkt dat dat de enige dingen zijn die ze hebben? Ze hebben veel meer! Ze hebben sociale relaties, ze hebben bepaalde kinderen van wie ze niet houden of wel. Ze moeten hun eten versieren, iets waar ze de hele dag mee bezig zijn. Ze moeten bepaalde dominanten vermijden – en met anderen kunnen ze weer wel goed opschieten.

„Nee, het is niet zo complex als al jouw relaties. Onze samenleving is natuurlijk veel gecompliceerder. Jij speelt heel veel rollen in allerlei verschillende situaties.”

Van ontwapenend naar vriendelijkheid is niet zo’n grote stap

En dat hebben zij niet?

„Nee, maar dat wil niet zeggen dat daardoor de set van emoties die chimpansees hebben kleiner zou zijn. Het bereik van de mens – in allerlei verschillende relaties en variatie – is veel groter, maar de emoties zijn hetzelfde.”

Kunnen chimpansees ook de ingewikkelde woede ervaren van een journalist als er een woord is veranderd in zijn stuk?

„Natuurlijk, dat is woede om machtsmisbruik! Dat hebben zij ook als een ander iets van ze afneemt dat ze dachten te hebben.”

Maar denkt een chimpansee dan ook wel eens: hé, dit is weer precies zo’n machtsconflict als ik al eerder had?

„Dat soort abstract begrip wordt in de primatologie wel bediscussieerd hoor, maar dan voor het idee van verwantschap. Chimpansees herkennen hun broers en zussen enzovoorts. Maar er wordt inderdaad geconcludeerd dat het concept van verwantschap niet voor hen bestaat. Wat ze hebben zijn preferenties voor individuen waarmee ze zijn opgegroeid en verwant mee zijn, zonder enig abstract concept. Maar goed, ze gedragen zich wél alsof het bestaat, ze geven voorkeur aan verwanten boven niet-verwanten.”

Dus ze zullen nooit veel emoties voelen als er ineens een onbekende zus blijkt te bestaan, zoals wel bij mensen gebeurt?

„Dat hebben wij, ja. Bij apen zou dat niet werken, nee. Ik denk niet dat ik van zoiets een voorbeeld zou kunnen bedenken. Feitelijk bestaat alles wat apen voelen en doen in de directe situatie.

„Kijk, een aap zou zelfs problemen hebben om te communiceren over iets wat gisteren gebeurd is. Als jij mij in elkaar hebt geslagen en ik ontmoet nu een vriend, kan ik hem als aap niet duidelijk maken dat jij dat gedaan hebt. Die vriend kan zien dat ik wonden heb. Maar waar die vandaan komen, kan ik alleen maar duidelijk maken als jij toevallig door de deur komt. Maar zelfs dat ik dan bang ga doen is lang niet zo expliciet als dat je kan zeggen: hij heeft het gedaan.

Wij hebben ook echt wel een primatenbewustzijn zónder die taal van ons

„Dat communiceren in taal is een duidelijk verschil, maar wij hebben ook echt wel een primatenbewustzijn zónder die taal van ons. Juist voor de gevoelenskant: als je je emoties wilt reguleren, naar voren halen of onderdrukken, dat doe je met woordloos bewustzijn. De taal komt pas daarná. Ik denk dat wij mensen te veel aandacht aan taal besteden. Ik heb mijn emoties en manipuleer mijn gevoelens, maar de taal gebruik ik pas als ik jou erover wil vertellen. Ik geloof niet dat taal aan de bron staat van mijn gevoelens of emoties. Als jij straks op de fiets zit en besluit of je links- of rechtsaf gaat, dan heb je die woorden links en rechts echt niet in je hoofd zitten, denk ik. Dat kunnen makaken ook. Alleen die kunnen achteraf niet aan elkaar uitleggen waarom ze links- of rechtsaf zijn gegaan.”

Lees ook ‘We zijn biologen, we horen op de beestjes te passen’
‘We zijn biologen, we horen op de beestjes te passen’
Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 1 juni 2019.

Mail de redactie

Ziet u een taalfout of een feitelijke onjuistheid?

U kunt ons met dit formulier daarover informeren, dat stellen wij zeer op prijs. Berichten over andere zaken dan taalfouten of feitelijke onjuistheden worden niet gelezen.

Maximaal 120 woorden a.u.b.
Vul je naam in