Cultuurwetenschapper Ico Maly: Nieuwrechts holt de democratie uit
Wereldwijd delen populisten niet alleen hun taal, maar ook hun reactie op migratie. En vooral: ze strijden tegen vrijheid, gelijkheid en mensenrechten, zegt Ico Maly. Hij is cultuurwetenschapper en docent Digital Media and Politics aan Tilburg University.
‘Ojee, dit gaat dus de kop van het interview worden.” Ico Maly leunt tegen het einde van het gesprek met een grimas achterover. “Ik denk inderdaad dat we op een oorlog afstevenen als de meest extreme fracties binnen nieuwrechts groeien. De oorlogsretoriek is nu al aanwezig. De nieuwrechtse beweging is eropuit de democratie zelf te ondermijnen, ze steekt de lont aan. Ik ben heel pessimistisch.”
Het hoge woord is eruit. De vraag was: Waar eindigt de verrechtsing in de Europese politiek? Malys beschrijft de wereldwijde opkomst van nieuwrechtse bewegingen en partijen in ‘Nieuw Rechts’ (2018). In de kern hebben die volgens hem één ding gemeen: hun strijd tegen de waarden van de radicale Verlichting, zoals vrijheid, universele mensenrechten, gelijkheid en democratie. Ze willen een andere wereldorde, een revolutie en dat verloopt zelden vreedzaam.
Lees dit boek uit 2001 en je hoort Baudet
Voordat we het over de toekomst hebben – waar komt nieuwrechts vandaan?
“Na de Tweede Wereldoorlog is het dominante verhaal in Europa: nooit meer oorlog, nooit meer fascisme. Iedereen schaart zich achter de waarden van de Verlichting zoals vrijheid, gelijkheid en mensenrechten. Nationalistisch rechts hangt in de touwen, feminisme en antiracisme zijn het nieuwe normaal, niemand waagt het de Holocaust te ontkennen. Links krijgt – zeker in de ogen van rechts – de almacht. En juist in 1968, midden in de revolte, richt in Frankrijk een aantal denkers zoals Alain de Benoist een beweging op die later bekend komt te staan als La Nouvelle Droite. Vandaar de naam van mijn boek, Nieuw Rechts. Deze denkers hebben het succes van links bestudeerd en willen dat gebruiken voor een heel andere, rechtse, nationalistische agenda.
“Ze leren van de analyses van de Italiaanse marxist Gramsci, die door Mussolini in de gevangenis werd gegooid, hoe Mussolini aan de macht kwam doordat zijn gedachtengoed al ver daarvoor opkwam en genormaliseerd werd onder het volk. Ze moderniseren vooroorlogse denkers die de ondergang van de Europese beschaving voorzagen. En ze nemen de tijd, ze gaan niet voor snel electoraal succes.”
Maly klopt op een dun boekje voor hem op z’n bureau. ‘Why We Fight – Manifesto of the European Resistance’ van Guillaume Faye uit 2001. “Lees dit en je zult ook Baudet horen. Faye was een van de theoretici van het Franse nieuwrechts sinds de jaren zeventig. Zij vullen alle dominante termen van de Verlichting, zoals vrijheid en democratie, opnieuw en anders in.”
U noemt Thierry Baudet en geestverwanten antiverlichtingsdenkers. Terwijl hij vaak zijn trots etaleert op het Nederlandse verleden, waarbij hij ook verlichtingsfiguren als Dirck Coornhert en Hugo de Groot roemt.
“Paul Cliteur (rechtsfilosoof en binnenkort FvD-senator, WB) probeert dat ook altijd: het oude conservatisme verzoenen met de Verlichting. Bart De Wever van de Belgische N-VA zegt het zo: ik ben conservatief, maar neem de lessen van de Verlichting ter harte.
“Zo wordt de Verlichting een identiteitskenmerk, een erfgoed, een nationaal verhaal. Daarmee verlies je een heel belangrijk kenmerk van de Radicale Verlichting en dus van de democratie: de universele dimensie. Ook het revolutionaire van de Verlichting gaat verloren, net zoals de nadruk op gelijkheid. Het gaat ook niet langer om ideeën die de samenleving kunnen verbeteren, die leiden tot uitbreiding van de mensenrechten en meer gelijkheid. Dat ziet nieuwrechts juist als problematisch en gevaarlijk. Hun beroep op de Verlichting draait om het herdefiniëren van democratie.”
Hij speelt met het applaus dat hij uit bedenkelijke kringen krijgt
Volgens u ondermijnt dit de democratie. Toch heet Baudets partij Forum voor Democratie.
“Dat is dus het opnieuw invullen van ‘democratie’: geen representatieve democratie met het doel om mensenrechten voor ieder mens te realiseren en beschermen. Baudet heeft eens gezegd: democratie is samen door één deur gaan, als eenheid.” Opeens fel: “Democratie is het tegenovergestelde. Het is compromissen sluiten, debat en strijd binnen een ruimte waarin de Grondwet en universele mensenrechten het fundament zijn. De kern van antiverlichtingsdenken is daarentegen dat het volk en bestuurders één geheel vormen. Uiteraard noemen ze zichzelf geen antidemocraten, daarmee zouden ze zich buiten het politiek aanvaardbare zetten. Guillaume Faye spreekt van organische democraten.
“Er moet één stem zijn. En de leider verkondigt die stem van het volk. Hierbij halen ze de mosterd ook in het oude Athene en bij het nationalisme. Baudet is niet tegen een elite, hij verwerpt gelijkheid en is net als alle antiverlichtingsdenkers voor hiërarchie. Hij is tegen de fóute elite, het ‘partijkartel’. De goede elite spreekt in de naam van het volk, dat naar grootsheid gebracht moet worden. Het volk kan dromen en voelen, geeft handen aan het organisme, de elite is het hoofd. Hierin passen de lichaamsmetaforen die nieuwrechtse politici graag gebruiken. Ja, ook de homeopatische verdunning van Baudet, of de natie als weefsel dat kapot wordt gemaakt. Hun boodschap is dat de neergang is ingezet, maar het is nog niet te laat voor een renaissance, een wedergeboorte, als de strijd maar wordt aangegaan.”
In uw boek beschrijft u de verwantschap van nieuwrechts met extreem-rechts. Wat ziet u als het cruciale verschil?
“Als een partij het idee van ras centraal stelt of dweept met geweld, zit je in extreem-rechts vaarwater. Fascisme is daar een onderdeel van, met zijn cultus en verheerlijking van geweld als onderscheidend kenmerk. Fascistische partijen hebben ook altijd stoottroepen of een militaire tak.
“Wat fascisme deelt met minder extremistische nieuwrechtse partijen zijn de ideeën over de organische natie, de aanvallen op gelijkheid, liberalisme, communisme en socialisme. Nieuwrechtse partijen definiëren de natie niet noodzakelijk als iets biologisch, als Blut und Boden, sommigen beschouwen de natie als een etnocultureel begrip. Nieuwkomers mogen erbij, maar alleen meedoen, werk hebben en de wet respecteren is niet meer genoeg. Ze moeten zich aanpassen aan een ‘homogene’ cultuur. Waarbij het onderliggende idee wél is dat Nederland, en België, van oorsprong blank waren.”
Boreaal..
“Die term is niet het ultieme bewijs dat Baudet extreem-rechts is. Interessanter is te kijken wat het effect van deze uitlatingen is. Ze roepen altijd reactie op bij andere politici en media. Gevaar! Waardoor hij nog meer als het alternatief naar voren komt. Veel belangrijker is dat zeer extremistische groeperingen zoals het Nederlandse Erkenbrand hierdoor denken: dit is onze man. Dat is de vlagfunctie van dergelijke uitlatingen, die vooral online speelt. Baudet speelt met het applaus dat hij uit deze kringen krijgt.”
De spreektijd voor politici op tv was 34 seconden, nu nog maar 14
Bij de Europese verkiezingen stemt volgende week waarschijnlijk zo’n kwart van de burgers op nieuwrechtse partijen. Wat zal hun invloed zijn?
“Ze hebben al veel invloed gehad. Het hele migratiebeleid is door hen verschoven. De grenzen van Europa zijn helemaal niet open, in weerwil van wat populisten zeggen. Europa vaart onder de vlag van mensenrechten en democratie, maar de effecten van de huidige grenspolitiek zijn niet te rijmen met verlichtingswaarden. Daarin ben ik ook kritisch op de EU, en op sommige uitspraken van het Europees Hof. Duizenden verdrinken in de Middellandse Zee. Zij die binnenkomen, leven onder erbarmelijke omstandigheden. De Europese samenleving kenmerkt zich door ongelijkheid. De afwassers in onze restaurants zijn vaak mensen zonder papieren. Niet alleen in China zijn sweatshops. Ook in Brussel.”
Is dat alleen te wijten aan nieuwrechts? Of zijn ook de traditionele middenpartijen verantwoordelijk?
“Het is de nieuwe consensus die onder druk van rechts is ontstaan. Weinigen durven meer te zeggen: Wir schaffen das. Vergeet niet dat Angela Merkel dit zei nadát er al honderdduizenden Syriërs waren aangekomen in Duitsland. Zij heeft ze niet gelokt. Integendeel, ze sprak als humanist die de mensenrechten predikt. Sindsdien is ze het voorbeeld van de deugmens.
“De toekomst hangt af van de metapolitieke strijd. Het idee dat ‘de bevolking’ iets anders wil dan de EU krijgt overal vaste voet aan de grond. Forse stappen vooruit worden niet meer genomen, uit angst voor nieuwrechts. Het opschalen van sociale zekerheid zou de ongelijkheid tussen Nederlandse en bijvoorbeeld Bulgaarse werknemers kunnen uitbannen. Maar het project Europa stagneert, terwijl het zo broodnodig is als tegenwicht tegen de globalisering en de macht van bedrijven.
Nieuwrechts is mainstream geworden, het nieuwe normaal, zegt u. Welke rol spelen media hierin?
“De jaren negentig zagen een enorme commercialisering. Tv werd sneller, sensationeler. De antwoordtijd van politici op vragen voor de camera ging in twee decennia van 34 naar 14 seconden. De druk op kijkcijfers maakte dat controversiële politici vaker worden uitgenodigd, zij boeien vriend en vijand. En dat vertaalt zich in electoraal kapitaal, zo iemand wordt gezien en geframed als stem van het volk, die weet ‘wat er leeft’. En vergeet niet dat iedereen zijn eigen boodschap op sociale media kwijt kan. Het verwijt van rechts dat ‘de media’ te links zijn is inmiddels een bekende troltactiek. Die druk werkt. Verschillende Belgische journalisten vertellen me dat ze de rechtse en de linkse stem zoeken, voor de balans. Hoe radicaal die rechtse stem ook is.
“Als Baudet stelt: ik zie vandaag de dag de terugkeer van het politieke, dan diskwalificeert hij alle naoorlogse waarden, democratie, de internationale verdragen als niet-politiek. Nieuwrechts ziet politiek als een echte strijd tussen bevriende en vijandige naties en beschavingen. Ik vind die logica potentieel gevaarlijk. Kijk wat er gebeurde na Trumps verkiezing: de aanvallen op alle democratische instanties, eerst met woorden, toen met beleidsmaatregelen en daarna ook met de haat op straat en het geweld, in Charlottesville. En Christchurch, Nieuw-Zeeland. Die aanslag gaat over kernideeën van nieuwrechts: over ‘omvolking’. Migratie is in hun ogen koloniseren in omgekeerde richting, een onderwerping door ‘volksvreemde’ elementen. Dan wordt iedere migrant gezien als soldaat en de minaret als oorlogsvlag.”
Ziet u ergens nog reden voor optimisme?
“Al komt nieuwrechts op en groeit een partij als FvD fors, het is nog altijd de minderheid. Identitair Verzet of Schild & Vrienden in mijn land mobiliseren hoogstens enkele honderden mensen. Stel dat eens tegenover de mobilisatiekracht van de klimaatbeweging. Die is even globaal als nieuwrechts maar krijgt ook offline mensen de straat op. In Charlottesville kreeg alt-right 1500 mensen op de been. Bij de Women’s Marches in de VS liepen er een miljoen.
“Op links beweegt gelukkig ook veel in de wereld. Amerikaanse Democraten als Bernie Sanders, Alexandria Ocasio-Cortez, de Britse Jeremy Corbyn, het is lang geleden dat een politicus openlijk kon zeggen dat hij of zij democratisch socialist is. Zij komen op voor gelijkheid, verdieping en verbreding van de democratie, de rechtsstaat en mensenrechten. Maar ik blijf pessimistisch over de democratie.”
Lees ook
Abdelkader Benali: Het spook van nieuwrechts waart door Europa
In 2005 wandelde ik door de brede straten van Boedapest. Ik was gastschrijver in de stad van Mahler en de goulash. In mijn hoofd idealiseerde ik de erfenis van de multi-etnische dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije.Een aardige Hongaarse hielp me uit die droom.