Direct naar artikelinhoud
Analyse

Extreem-rechts kijkt het nepnieuws af bij de Russen

De EU gaat de strijd aan met de golf aan nepnieuws in de aanloop naar de Europese verkiezingen. ‘Ze willen alles kapotmaken wat na de Tweede Wereldoorlog is opgebouwd.’

en
Extreem-rechts kijkt het nepnieuws af bij de Russen
Beeld Getty Images

Kort voor de belangrijke Europese Parlementsverkiezingen wordt een stroom aan desinformatie verspreid door aan Rusland of aan extreem-rechtse groeperingen gelinkte websites en social media-accounts. Ze willen verdeeldheid zaaien en het wantrouwen aanwakkeren in de gematigde partijen die decennialang aan de macht zijn geweest.

Rusland lijkt zich duidelijk weinig aangetrokken te hebben van alle Amerikaanse en andere westerse klachten, beschuldigingen en zelfs uitwijzingen. Het gaat gewoon door met pogingen westerse instellingen te verzwakken.

Maar volgens onderzoekers zijn er ook talloze na-apers actief, vooral aan extreemrechtse zijde. Die groepen nemen vaak exact de standpunten van het Kremlin over, wat het moeilijk maakt om Russische propaganda, ultrarechtse desinformatie en echt politiek debat uit elkaar te houden.

Onderzoekers zijn er echter van overtuigd dat via Facebook, Twitter, WhatsApp en tal van websites opzettelijk valse informatie de wereld wordt ingestuurd over onder meer de Europese Unie, de Navo en migranten. Complottheorieën horen daarbij. Zo zou de brand in de Notre- Dame van vorige maand het werk zijn geweest van islamitische terroristen, een geheime dienst of een elitair groepje samenzweerders dat in het geheim de wereld bestuurt.

Vaak zijn die berichten rechtstreeks afkomstig van Russische media en worden ze elders herhaald en aangedikt. Soms zijn ze zorgvuldig verhuld. Zo sloot Facebook vorige week in Italië een paar pagina’s die extreemrechtse boodschappen verborgen op sites voor sport of levensstijl.

“Het gaat om veel meer dan het beïnvloeden van de verkiezingen voor het Europees Parlement,” volgens Daniel Jones, een voormalig wetenschapper in dienst van de FBI en nu voor de Amerikaanse Senaat actief als onderzoeker. Jones’ non-profitorganisatie Advance Democracy bracht laatst een aantal verdachte web­sites en social media-accounts onder de aandacht van de Amerikaanse justitie. Jones: “Het gaat ze erom constant voor verdeeldheid te zorgen en het vertrouwen te ondermijnen in onze instituties en de democratie zelf. Ze willen alles kapotmaken wat na de Tweede Wereldoorlog werd opgebouwd.”

Toenemend populisme

De Europese verkiezingen, tussen 23 en 26 mei, gelden als test voor hoe weerbaar de EU is tegen het toenemende populisme. Populistische leiders, die vaak sympathie koesteren voor Rusland, hebben zich losjes verenigd, in de hoop hun invloed in het parlement uit te breiden en daarmee EU-besluitvorming te ondermijnen.

Functionarissen bij westerse inlichtingendiensten hebben het Kremlin niet openlijk beschuldigd van steun aan bepaalde kandidaten in Europa – zoals de Amerikaanse autoriteiten president Vladimir Poetin wel betichten van pogingen in 2016 Donald Trumps kansen te vergroten – maar ze zijn er wel van overtuigd dat Poetin lang populistische bewegingen heeft gesteund die de EU van binnenuit willen ontregelen.

Het is zo goed als onmogelijk het effect van de desinformatie vast te stellen. Volgens onderzoekers komt dit materiaal miljoenen mensen onder ogen. Het is afkomstig van honderden accounts op Facebook en Twitter, er zijn meer dan duizend verdachte boodschappen op Whats­App gesignaleerd en een mengelmoes aan gewiekste websites speciaal bedoeld voor desinformatie. Dat kunnen complottheorieën zijn, maar ook nieuwsanalyses en beschouwingen met een hoog polariseringsgehalte.

Nog steeds woedt een debat over de vraag of deze acties invloed hebben op hoe mensen zich gedragen, of op hun keuze in het stemhokje. Onderzoekers geloven echter niet dat dit het hoofddoel is van zulke campagnes; het gaat vooral om verwarring zaaien, mensen onzeker maken over wat wel en niet waar is, en hun vertrouwen wegnemen.

Rusland wijst zulke beschuldigingen van de hand. “De Europese verkiezingen zijn nog helemaal niet gehouden en nu al worden we verdacht van allerlei snode plannen,” zei de Russische premier Dmitri Medvedev in maart. “Wat een hoop paranoïde onzin!”

Zelfs voor inlichtingendiensten is het moeilijk Russische bemoeienis te onderscheiden van schimmige praktijken als clickbait; een misleidende of sensationele titel gebruiken, opdat iemand doorklikt naar een site die geld oplevert. Het digitale spoor loopt vaak dood in delen van het internet waar anonimiteit de norm is, maar er worden wel vingerafdrukken aangetroffen die op een pro-Russische link wijzen.

In 2016 verscheen de Italiaanse website ‘Ik sta achter Poetin’, vol pro-Russisch nieuws en kritiek op het Westen. De niet meer bestaande site deelde een account van Google met de officiële website van de campagne van Matteo Salvini, de ultrarechtse vicepremier en in feite de machtigste Italiaanse politicus.

Salvini’s woordvoerder ontkende destijds dat de link met de pro-Poetinpagina opzet was. Dezelfde account van Google is ook verbonden aan de website StopEuro, die artikelen uit Russische media onder de aandacht brengt. StopEuro heeft ook links met Kremlingezinde sites die vol staan met kritiek op de EU.

De extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD) krijgt veel steun van zowel officiële Russische media als in naam onafhankelijke maar in feite pro-Russische kanalen. De vroegere FBI-analist Daniel Jones stelt echter vast dat het Kremlin ook ruimte biedt aan de felste tegenstanders van AfD, te weten linkse anti-fascisten. Dat zou bevestigen dat het Rusland vooral gaat om het zaaien van tweedracht in democratieën, en niet om de ideologie.

Een voorbeeld: websites die de opvattingen verspreiden van twee Berlijnse antifascistische groepen, Antifa West Berlin en Antifa Nord Ost, gebruiken dezelfde server als de Russische hackers die tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen het Democratic National Committee aanvielen, het hoogste bestuursorgaan van de Democraten. Bij de registratie van een van de Duitse sites staat een anoniem gemaakt mailadres dat ook werd gebruikt om twee Russische spear phishing sites op te zetten, met het doel andermans codes en/of persoonlijke gegevens in handen te krijgen.

Black Lives Matter

De Berlijnse sites van antifascisten riepen deze maand duizenden volgers op Twitter op om mee te doen aan een betoging tegen AfD. De schimmige combinatie van online activisme en straatactie doet denken aan 2016, toen Russische groepen mensen in de VS aanzetten tot deelname aan zowel demonstraties van de beweging Black Lives Matter als aan betogingen ten gunste van de politie.

Het linkse onlinecampagnenetwerk Avaaz zegt dat meer dan 100 pagina’s op Facebook de publicaties van artikelen, internetmemes en video’s coördineren ten gunste van uiterst rechtse en populistische bewegingen, waaronder Salvini’s partij Lega en de Vijfsterrenbeweging, zijn coalitiepartner in de regering. De afgelopen maanden hadden die netwerken 18 miljoen volgers en 23 miljoen reacties van gebruikers, volgens Avaaz.

Veel van die pagina’s lijken zich te richten op muziek, sport of reizen, maar bieden de lezer ook de kans door te schakelen naar een stroom artikelen van extreemrechtse nieuwssites als Leggilo.org.

Dat druist in tegen de eigen regels van Facebook, dat na contact met Avaaz overging tot het weren van zulke sites. Avaaz kwam ook verdachte praktijken op het spoor in Frankrijk, Polen en Spanje. Techbedrijven doen hun best ze te weren, maar activisten zullen altijd op zoek gaan naar nieuwe platforms. Algoritmen belonen inhoud die veel respons opwekt, en dat is vaak het geval met sites vol extreme opvattingen.

Hitlergroet

Sinds 2016 heeft Facebook duizenden mensen ingeschakeld om onder meer de berichtenstroom rond de Europese verkiezingen te controleren. Het heeft naar schatting zo’n 2,8 miljard nepaccounts verwijderd, evenals sites die speciaal op Europa gerichte valse informatie verspreiden.

Een paar dagen na de Spaanse parlements­verkiezingen van vorige maand blokkeerde Face­book extreemrechtse sites met gemanipuleerde foto’s van een kandidaat die zogenaamd de Hitlergroet bracht. Andere sites verzonnen dat premier Pedro Sánchez had ingestemd met een onafhankelijk Catalonië. Bijna 1,7 miljoen mensen hadden die sites bezocht.

De Europese Unie stelt experts voor een unieke uitdaging: hoe controleer je dagelijks miljarden posts in 28 landen met 24 officiële talen? Facebook heeft meer gebruikers in Europa dan in de Verenigde Staten.

Niet alle opruiende, lasterlijke of bevooroordeelde bijdragen zijn nep. Dat leidt tot moeilijke vragen over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting. In oktober werden Facebook, Twitter en Google het eens over een vrijwillige gedragscode om in de Europese Unie de verspreiding van nepnieuws tegen te gaan.

Critici willen echter dat er strengere wetten en hogere boetes komen. Europarlementariër Marietje Schaake van D66: “We moeten het niet aan de veroorzakers van de problemen overlaten om met oplossingen te komen.”

© The New York Times. Vertaling René ter Steege.