Agressieve protesten in de bio-industrie: zorgen die echt voor minder vleesconsumptie?

Veel mensen weten best dat kippen in kleine kooien worden gehouden, dat varkens niet in de modder kunnen wroeten en dat de leefomstandigheden in de bio-industrie te wensen overlaten. Voor veel consumenten is dat echter geen reden om hun lapje vlees te laten liggen of voor biologische kip te kiezen. Dat heeft te maken met botsende belangen. Ze vinden het nu eenmaal lekker om een gehaktbal te eten. En eenmaal in de supermarkt laten ze zich verleiden door de lage prijs van de kiloknaller.

Er treedt dan cognitieve dissonantie op: hun gedrag komt niet overeen met hun mening. Een onprettig gevoel, dat mensen vervolgens proberen recht te breien, bijvoorbeeld door zichzelf voor de gek te houden. Een rapport van het Rathenau Instituut uit 2001 geeft een paar voorbeelden van zulke corrigerende gedachten. ‘Vlees is gezond’, denken mensen dan. ‘Misschien vinden de dieren het wel leuk om met zoveel in een hok te zitten.’ Of: ‘Het is niet prettig op de vrachtwagen, maar het is maar voor eventjes’.

De laatste jaren kan cognitieve dissonantie ook worden opgelost door te wijzen op de tegenstelling tussen ‘elite’ en ‘volk’. Pleidooien om minder vlees te eten worden dan gezien als een poging om de ‘gewone man’ zijn gehaktbal te ontnemen.

Cor van der Weele, hoogleraar humanistische wijsbegeerte aan Wageningen Universiteit, wijst nog op een ander mechanisme: strategische onwetendheid. ‘Dat is het mechanisme waarbij mensen net genoeg weten om te weten dat het niet welkom is om nog meer te weten te komen’, zegt ze. ‘Dan zouden ze namelijk voor moeilijke keuzes of onwelkome beslissingen komen te staan.’

Het begrip komt uit studies naar menselijk gedrag in de Tweede Wereldoorlog, aldus Van der Weele. ‘Mensen die in de buurt van concentratiekampen woonden, wisten dat het gevaarlijk was om er veel over te weten. En dus sloten ze zich ervoor af.’

Aanvankelijk bestond het idee dat ‘strategische onwetendheid’ slechts van toepassing was op extreme situaties, maar het mechanisme blijkt alomtegenwoordig en we doen het allemaal. ‘Veel mensen verdiepen zich bijvoorbeeld liever niet in de herkomst van hun kleding. Dat zou niet alleen veel werk zijn, het kan er ook toe leiden dat je bepaalde kleding niet meer kunt kopen, omdat er bijvoorbeeld sprake is van kinderarbeid.’

Activisten proberen die strategische onwetendheid te doorbreken. Door de stallen open te breken, zoals in Boxtel, of door met verborgen camera’s beelden te maken uit stallen of slachthuizen. Die strategie zou kunnen werken, zegt Van der Weele. ‘Bij veel mensen is er toch iets dat knaagt. De publieke opinie kan na verloop van tijd omslaan, zodat mensen hun gedrag gaan aanpassen.’

In België daalde de vleesconsumptie na een stroom van onappetijtelijke filmpjes uit stallen en abattoirs. Dat is echter een uitzondering. Doorgaans leidt zichtbaarheid van wantoestanden niet zomaar tot gedragsverandering, zegt Hans Dagevos, consumentensocioloog aan de Wageningen Universiteit.

Na de crisis rond de varkenspest in de jaren negentig werd veelvuldig de vergelijking tussen de bio-industrie en de Holocaust gemaakt. Maar de vleesconsumptie daalde slechts licht. De laatste jaren is zij stabiel, ondanks het feit dat steeds meer mensen zich veganist, vegetariër of flexitariër noemen. Mogelijk wordt de gedragsverandering van vleesmijders teniet gedaan door een toename van de vleesconsumptie door grote carnivoren of eten flexitariërs meer vlees dan zij zelf beseffen.

De actie van Meat the Victims zal haar doel zeker voorbijschieten, denkt Dagevos. ‘De actie onthult informatie, maar de afzender wordt niet vertrouwd: een actiegroep, van wie veel leden uit het buitenland komen, die een boer overvalt’, zegt Dagevos. Na de actie ging de sympathie van de publieke opinie meteen naar de boer uit.

‘Zo’n boer kan geen kant op. Hij is ook maar een radertje in een systeem van schaalvergroting en lage prijzen’, zegt Dagevos. ‘Veel boeren voelen zich onheus bejegend door de publieke opinie. Ze werken hard, maar voelen zich niet gewaardeerd door de samenleving.’ Boeren staan op scherp. Dat is ook een verklaring voor de steun die de overvallen varkenshouder uit Boxtel direct van zijn collega’s kreeg.

Toch zijn de boeren zelf ook ontevreden over een systeem van grootschalige en goedkope landbouw waarvan meer dan de helft van de productie voor de export bestemd is, bleek vorig uit jaar uit een enquête van Trouw.

‘65 procent van de boeren heeft het gevoel dat zij vooral voor de directeuren van banken, supermarkten en toeleveranciers werken’, zegt Han Wiskerke, hoogleraar rurale sociologie aan Wageningen Universiteit, die aan het onderzoek meewerkte. ‘85 procent van de boeren zegt dat zij anders willen werken, maar dan moet de consument ook bereid zijn om meer te betalen voor een kleinschaliger, diervriendelijker productie.’

De poging van Meat the Victims om het gordijn weg voor de bio-industrie weg te trekken zal op korte termijn geen effect sorteren. Maar uiteindelijk ziet Wiskerke, net als Van der Weele, verandering ontstaan. Consumenten stellen steeds meer vragen over de herkomst van hun vlees. De samenstelling van het platteland verandert: steeds minder boeren, steeds meer buitenlui die klagen over stankoverlast en zich zorgen maken over milieuvervuiling en gezondheidsrisico’s. En tenslotte de boeren zelf, die al even ontevreden zijn. Wiskerke: ‘55 procent van de boeren gelooft dat het huidige, op export gerichte model op den duur niet meer houdbaar is.’