Op de Duits-Nederlandse grens bewijzen zij dat het wél bestaat: Europees broederschap

Op een bedrijventerrein in Heerlen staat opeens een stuk Berlijnse Muur. Ooit werd de betonnen plaat omgeven door wachttorens en prikkeldraad, nu staat hij als ornament voor de deur van Arion – producent van Swash, een product waarmee patiënten kunnen worden gewassen zonder water te gebruiken, én producent van The Easy Slide, hulpmiddelen voor het aantrekken van steunkousen.

De Berlijnse Muur is het symbool van de Europese deling, maar ook van de opheffing daarvan. Oprichter en ceo Erik Joosten kocht een stuk van de muur – 5,7 bij 3 meter, 3.000 kilo zwaar – omdat hij wil laten zien dat Arion een Europees bedrijf is. Daarom heeft hij zijn bedrijf ook precies op de grens tussen Nederland en Duitsland gebouwd. De grens loopt dwars door het pand, gemarkeerd door een lichtgevende groene streep. Links staat een grote klomp, rechts een gele Duitse telefooncel, zodat iedereen weet in welk land hij zich bevindt. De kantine is in Nederland, de toiletten zijn in Duitsland.

‘Privé bestaan er geen grenzen meer in deze regio. We gaan winkelen in Aken en eten in Wallonië’, zegt Joosten. ‘Maar zakelijk bestaan die grenzen nog wel. Je hebt nog altijd een mentale kaart in je hoofd, waardoor wij in eerste instantie eerder een ziekenhuis in Den Helder benaderen dan een ziekenhuis in Aken, dat maar een paar kilometer verderop ligt. Vanuit het perspectief van de Randstad zitten we hier in Limburg in een uithoek, maar we grenzen aan Noordrijn-Westfalen, dat groter is dan Nederland. Daarom zouden er in het zakenleven geen grenzen meer moeten zijn.’

Als bedrijf op de grens is Arion in twee landen gevestigd, waardoor het makkelijker zaken doen is in zowel Nederland als Duitsland. Ook is het eenvoudiger om zowel Nederlandse als Duitse werknemers in dienst te nemen. De internationalisering van Arion gaat overigens verder: er werken ook mensen uit Polen, Portugal, Rusland, Brazilië en Peru. De voertaal binnen het bedrijf is Engels. ‘En als het al te moeilijk wordt, spreken we Google Translate in’, zegt productiemedewerker Mouloud Abasari.

In het gepolariseerde debat worden Europa en de Europese Unie vaak omschreven als idealen van een kosmopolitische elite. De woorden ‘grachtengordel’ en ‘witte wijn’ zijn nooit ver weg. De ‘gewone man’ zou daarentegen zijn geboortegrond koesteren, zijn ‘eigen’ cultuur en tradities. Op een industrieterrein in Heerlen zie je dat de werkelijkheid veel ingewikkelder is. Europa is een levende realiteit voor Arion, een exporterende onderneming met zeventig werknemers waar verder niets elitairs aan is. In de kantine hangt een wereldkaart met stipjes in de landen waar Arion actief is. Wie op zoek is naar de Nederlandse identiteit, vindt die ook hier: je openstellen voor de wereld, handelen, exporteren. Volgens het CBS wordt ongeveer een derde van het bruto nationaal product in Nederland verdiend met export, waarvan ongeveer 70 procent naar landen in de Europese Unie.

Beethovens Ode an die Freude is het officieuze volkslied van de Europese Unie, met de fameuze strofe Alle Menschen werden Brüder. Allemaal broeders van Malaga tot Helsinki, van Dublin tot Athene. Maar de laatste jaren wordt dat ideaal van Europese broederschap steeds vaker in twijfel getrokken, of zelfs tot leugen verklaard. Bij de Europese verkiezingen van volgende week zullen nationalistische partijen ongetwijfeld winnen. Ze beschouwen de Europese Unie als een kunstmatige constructie. Echte broeders vind je in eigen land, de mensen met wie je een taal, een cultuur en een geschiedenis deelt.

Laboratorium voor Europese broederschap

De euregio Maas-Rijn is een laboratorium voor Europese broederschap. Een samenwerkingsverband van Limburg, Belgisch Limburg, de provincie Luik, de Duitstalige gemeenschap van België en de regio Aken. Er zijn talloze projecten, netwerken en samenwerkingsverbanden op het gebied van gezondheidszorg, economie, politie, sport, cultuur en toerisme. Aan de universiteit van Maastricht komt 58 procent van de studenten uit het buitenland, van wie de helft uit België of Duitsland. Een onbekend, maar niet onaanzienlijk aantal Nederlanders woont in België of Duitsland waar de huizen goedkoper zijn.

‘Deze regio is door zijn geografie en geschiedenis een in zichzelf Europese regio met de verbindingen die daarbij horen’, zegt Mathieu Segers, hoogleraar Europese geschiedenis en integratie aan de Universiteit Maastricht. We zitten in een café in Maastricht, de zwierigste stad van de regio, waar de etalages bijna even uitnodigend zijn als in Parijs. De douaneposten zijn afgebroken en de lieflijk glooiende groene heuvels trekken zich niets aan van de landsgrenzen. Dat geldt echter niet altijd voor de mensen. ‘Er zijn nog altijd grenzen, cultuurhistorische grenzen, spirituele grenzen, taalgrenzen’, zegt Segers.

Ook in deze grensregio zie je dat het met Europa als ever closer union niet zo’n vaart zal lopen. Nederlanders, Duitsers en Belgen gaan vooral de grens over om te winkelen, te wandelen of een museum te bezoeken, constateerde de provincie Limburg. Maar van de vier miljoen inwoners van de euregio werkt slechts 43 duizend, iets meer dan 1 procent, in een buurland. Bij de recente Statenverkiezingen stemde 28 procent van de Limburgers op een anti-EU-partij, FvD of PVV, al is onvrede over immigratie doorgaans een belangrijker motief om op deze partijen te stemmen dan Europa. 

De verbindingen tussen Nederland en Duitsland zijn veel vanzelfsprekender dan die tussen Nederland en Franstalig België. Taal blijkt nog altijd een grote barrière. Ook mentale verschillen spelen een rol, denkt Segers. Nederland is een handelsland, terwijl Wallonië gestempeld is door een antikapitalistische, op Frankrijk georiënteerde traditie.

‘De vervreemding die je voelt via de taal en de cultuur zorgt er soms voor dat groepen die heel dicht bij elkaar wonen toch heel erg van elkaar afstaan’, zegt Mathieu Segers. Die verschillen hoeven broederschap overigens niet per se in de weg te staan. Broederschap is geen liefde, maar een – soms minimaal – gevoel van verbondenheid met groepen die anders zijn dan je zelf.

Culturele rijkdom

Bij Arion in Heerlen vind je die bescheiden, alledaagse broederschap. De werknemers praten over de rijkdom van het omgaan met verschillende culturen, over Valon Pajaziti, productiemedewerker van Kosovaarse afkomst, die de lekkernijen meebrengt die zijn moeder heeft gemaakt. Ze vertellen ook over punctuele Duitsers, informele Nederlanders en te laat komende Zuid-Europeanen, clichés waarachter niettemin complete nationale geschiedenissen schuilgaan. Maar iedereen voelt zich ook burger van zijn eigen land.

‘Voor mij betekent Europeaan zijn openheid ten opzichte van andere culturen. Ik werk samen met Elly, een Nederlandse collega, maar praat net zo gemakkelijk met Joao uit Portugal. Maar ’s middags rijd ik naar huis en ben ik weer Duitser’, zegt Sebastian Strehlow (33), internal sales medewerker bij Arion.

Europa wordt vaak omschreven als een vermoeid continent dat onder een glorieus verleden zucht. Maar zeker Noordwest-Europa trekt nog altijd als een magneet mensen aan, hoger opgeleiden over de hele wereld, vanwege zijn welvaart en idealen van persoonlijke vrijheid. Paula Back (38), internal sales representative export Swash, kwam uit Brazilië naar Limburg. ‘Brazilië worstelt nog altijd met basale zaken, zoals economische ongelijkheid en gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Hier voel ik mij gelijk behandeld, terwijl ik niet uit Europa kom. Ik ben gewoon iemand die hier werkt.’

Irina Kuzminskaya (50), sales and marketing manager international distributors, groeide op in de Sovjet-Unie. In 1991 hoorde ze in Moskou de schoten, toen communisten een mislukte staatsgreep tegen president Gorbatsjov pleegden. Een jeugd in de beslotenheid van de Sovjet-Unie wekte het verlangen naar openheid, reizen, de wereld zien. ‘Voor jonge studenten als ik was de omwenteling een moment van hoop. Ik stapte over van wetenschappelijk onderzoek naar handel, ik leerde Engels’, vertelt ze. Via haar Nederlandse echtgenoot kwam ze in Limburg terecht. ‘Ik voel me absoluut Europeaan. Ik heb het gevoel dat ik bij een internationale samenleving hoor. Ik ben ook niet van plan om terug te gaan naar Rusland, maar diep van binnen voel ik me nog altijd Russisch. Ik ben emotioneel verbonden met Rusland, als een Russin die in Europa woont en werkt’, aldus Kuzminskaya.

‘Je kunt je overal thuis voelen’, zegt de Poolse Ewa Michalska (34), internal sales representative export Swash. ‘Maar diep van binnen heb je wortels die je definiëren. Je kunt je openstellen voor andere culturen, maar uiteindelijk ben je ergens geboren.’

Een mens kan meerdere identiteiten hebben. Dat is geen vrome wens van linkse denkers, maar een alledaagse realiteit. Zeker in Limburg waar de meeste mensen zich Limburger én Nederlander voelen. Maar je kunt nog meer identiteiten op elkaar stapelen. Productiemedewerker Mouloud Abasari (41) voelt zich Limburger, Marokkaan, Nederlander en Europeaan, zegt hij, met karakteristieke Zuid-Limburgse tongval.

Op zoek naar verbinding

Europa is op zoek naar broederschap. Maar naar welke broederschap? Een Europese broederschap die volken verbindt of juist een nationale broederschap die de geborgenheid van het eigen volk zoekt, als reactie op globalisering, Europese integratie en immigratie?

Beide vormen van broederschap komen voort uit de Europese traditie, zegt Mathieu Segers. Enerzijds het universalisme van de Verlichting: onder alle culturen zijn de mensen gelijk omdat zij allemaal rationele wezens zijn. Anderzijds de Romantiek die het universalisme van de Verlichting als een kunstmatige constructie beschouwt. Echte mensen van vlees en bloed zijn juist geworteld in hun eigen taal, cultuur en geschiedenis.

Segers ziet Verlichting en Romantiek als twee polen van de Europese identiteit. De meeste mensen zullen zich ergens tussen beide uitersten bewegen. ‘Elke Europeaan heeft affiniteit met de Verlichting, met de vrijheid van onderzoek, de vrijheid om waarom-vragen te stellen. Iedere Europeaan heeft ook iets met de Romantiek. Zoals de Duitse filosoof Herder zei: naast de eerste levensbehoefte eten en drinken is er nog een andere eerste levensbehoefte, namelijk behoren tot een groep. En die groep kun je niet vangen in gecentraliseerde systemen’, zegt Segers. ‘Als een van die polen dominant wordt, laat de Europese geschiedenis zien, eindig je met totalitarisme.’

Het communisme was geworteld in het vooruitgangsgeloof van de Verlichting, het agressieve nationalisme en nationaal-socialisme kwamen uit de Romantiek voort. 

‘Het is een illusie dat je die twee polen met elkaar kunt verzoenen. Je moet ze met elkaar in balans brengen’, zegt Segers. De Europese geschiedenis laat zien dat nationalisme getemd moet worden, maar het is ook gevaarlijk als het beeld ontstaat dat een Verenigd Europa de natiestaat aanvalt en alle nationale verschillen in een Europese mal wil persen. ‘Zoals een Poolse premier zei: de Duitsers willen van ons fietsers en vegetariërs maken. Dat is een heel sterk beeld, ook al berust het niet op waarheid.’

Europees of nationaal

Maar hoe kun je Europese en nationale broederschap tegen elkaar afwegen? Segers schreef mee aan het rapport Europese variaties voor de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Daarin wordt gepleit voor meer variatie in Europa, teneinde recht te doen aan de onderlinge verschillen tussen de lidstaten. Voor noordelijke eurolanden zou bijvoorbeeld een ander regime kunnen gelden dan voor de zuidelijke eurolanden. Oost-Europese landen zouden wel moeten meebetalen aan grensbewaking en de opvang van vluchtelingen, maar zouden niet zelf gedwongen moeten worden om vluchtelingen op te nemen. Zo zou een demoicratie – demoi als meervoud van demos – ontstaan, die rekening houdt met nationale voorkeuren.

Zo’n demoicratie is wel een ingewikkelde balanceeract, erkent Segers. Zij mist de charme van de eenvoud die de uitersten zo aantrekkelijk maakt: de Verenigde Staten van Europa versus de terugkeer naar de natiestaat. Die uitersten hebben echter enorme nadelen, zegt hij. Het streven naar een Verenigde Staten van Europa zou het nationalisme verder versterken. En een terugkeer naar de Nederlandse natiestaat, zou Nederland grote schade toebrengen. Niet alleen economisch, maar ook politiek. 

Hoe kunnen de kleine afzonderlijke staten van Europa tegenwicht bieden aan China en de Verenigde Staten, immigratie beheersen, de klimaatverandering tegengaan, tech-reuzen als Google en Amazon aanpakken, werpen pro-Europeanen tegen. Zonder Unie zullen de afzonderlijke landen tegen elkaar worden uitgespeeld. Nationalistische partijen in heel Europa geloven dat soevereine natiestaten ook zonder Unie goed met elkaar kunnen samenwerken, maar dat is een illusie, zegt Segers. ‘De Europese Unie biedt de infrastructuur voor overleg en samenwerking. Het is heel gevaarlijk om die af te breken.’

Zoeken naar identiteit

In heel Europa zie je het koortsachtig zoeken naar identiteit, het verlangen naar ‘eigen’ cultuur en tradities. Maar wat is precies ‘eigen’ in de grensregio rond het Drielandenpunt? Maastricht was van 1794 tot 1814 hoofdstad van het Franse departement Meuse-Inférieure. Limburg sloot zich in 1830 bij de Belgische opstand aan, verloor deze slag en hoorde enige tijd bij de Duitse Bond. Pas in 1867 werd de provincie definitief bij het Koninkrijk der Nederlanden ingelijfd. De Duitstalige gemeenschap van België verschoot in de 20ste eeuw twee keer van nationaliteit. Elke keer als Duitsland de oorlog verloor werd zij bij België gevoegd.

Eupen is de zetel van deze kleine gemeenschap van 76 duizend inwoners. Als je met de trein uit Brussel arriveert, heb je het gevoel dat je aan het einde van de wereld bent gekomen, zeker als de motregen over het uitgestorven stationnetje van Eupen neerdaalt. Maar dat is vanuit Brussel geredeneerd. In Eupen kijken ze liever naar de welvarende aangrenzende regio Aken.

In 2013 wilde een saxofoonkwintet uit Eupen een saxofoonorkest met zo’n zestig muzikanten opzetten. Omdat er in Duitstalig België niet zo veel goede saxofonisten te vinden waren, werd een euregionaal saxofoonorkest opgericht, met muzikanten uit België, Duitsland, Nederland en Luxemburg.

De saxofonisten oefenen voor een reeks concerten in een parochiehuis in een buitenwijk van Aken. De verschillende secties nemen hun partijen apart door. Boven grommen de baritons, in de kelder kwinkeleert een sopraansax over een achtergrond van alten. ‘Niet zo hard blazen! Freddie Mercury draait zich om in zijn graf!’, zegt de coach van de baritonsaxen bij het instuderen van Bohemian Rhapsody.

‘De Europese gedachte is heel belangrijk voor me’, zegt altsaxofonist Bernd Klever, een van de oprichters van het orkest. ‘Mijn ene opa was lijfwacht van keizer Wilhelm, mijn andere opa heeft voor het Belgische leger in Verdun gediend. Mijn moeder heeft het Ardennenoffensief meegemaakt, mijn vader was als dwangsoldaat in het Duitse leger ingelijfd. Ik behoor tot de eerste generatie die in vrede heeft geleefd. Dat kan alleen door samen te werken, als Europeanen.’

In de pauze zie je Nederlands-, Duits- en Franstaligen toch een beetje bij elkaar staan, alle goede euregionale intenties ten spijt. Wie naar culturele verschillen vraagt, krijgt opnieuw de bekende verhalen te horen. Duitsers zijn punctueel, Nederlanders tutoyeren snel, Belgen komen te laat. Clichés waarachter een hele geschiedenis schuilgaat.

‘Maar uiteindelijk zijn die verschillen kunstmatig. Ik voel me mens, goed thuis in Nederland, maar ook in Europa’, zegt Paul Janssen (65) uit Horst. ‘Mijn vader is Waals, mijn moeder is van Maastricht, ik werk op een muziekschool in Luxemburg’, zegt dirigent Annick Henquet (30). ‘In Wallonië kus je iemand ter begroeting, in Nederland doe je dat niet zo snel. Die verschillen vergeet je als je voor het orkest staat. Dat is ook het leuke. Met een saxofoon aan de mond kun je niet meer zien uit welk land iemand komt.’