Van seksueel wangedrag tot sabotage van je onderzoek

Vrouwelijke wetenschappers van wie de leidinggevende hen ontmoedigt artikelen te publiceren, of hen geen eerste auteur laat zijn, hun ideeën steelt, hun naam van een door hen geschreven onderzoeksvoorstel schrapt. Vrouwelijke wetenschappers die maar niet hogerop komen, al hebben ze meer artikelen gepubliceerd en meer onderzoeksgeld binnengehaald dan mannelijke collega’s die wél promotie krijgen. Vrouwelijke wetenschappers die de toegang tot hun universiteit of data wordt geweigerd. Over wie hardop gezegd wordt, waar ze bij zijn of achter hun rug tegen invloedrijke collega’s, dat ze incompetent zijn.

Dat valt allemaal onder wetenschappelijke sabotage en dat is nog maar één vorm van wat onderzoekers van de Radboud Universiteit harassment in academia noemen: wangedrag en intimidatie binnen de wetenschap. In hun maandag gepubliceerde onderzoeksrapport, een allereerste inventarisatie van problemen die vrouwen in de wetenschap ervaren, beschrijven ze nog vijf varianten: seksuele intimidatie (van seksueel getinte opmerkingen en uitnodigingen tot ongewenste aanrakingen), fysieke en verbale bedreigingen, kleineren, buitensluiten en het problematiseren van ‘bijzondere behoeften’, als vrouwen bijvoorbeeld ziek of zwanger zijn, of als ze moeten kolven.

Doel van het onderzoek, uitgevoerd in opdracht van het Landelijk Netwerk Vrouwelijke Hoogleraren (LNVH), was vooral inventariseren welke soorten wangedrag en intimidatie jegens vrouwen in de Nederlandse wetenschap voorkomen en hoe die zijn ingebed in de academische cultuur. De onderzoekers richtten zich nu eerst op vrouwen omdat die meer problemen ervaren in hun wetenschappelijke carrière dan mannen en een minderheid vormen in topposities (20,9 procent van de hoogleraren is vrouw). De onderzoekers hadden vrouwen via verschillende wetenschappelijke netwerken (zoals het LNVH en het Promovendi Netwerk Nederland) opgeroepen hun verhaal te doen.

Interviews en getuigenissen

Uiteindelijk deden de onderzoekers 20 diepte-interviews en kregen ze 33 geschreven getuigenissen binnen. Die waren afkomstig van vrouwelijke wetenschappers van dertien universiteiten en wetenschappelijke instituten, van uiteenlopende leeftijden en van promovendi tot hoogleraren. Op die gegevens voerden ze een zogeheten inhoudsanalyse uit: ze identificeerden terugkerende thema’s. De intimidatie die de vrouwelijke deelnemers hadden ervaren, had weken tot tientallen jaren geduurd en was meestal een combinatie van verschillende soorten harassment. Bij ongeveer vier op de vijf vrouwen was degene die intimideerde een man en bij ongeveer vier op de vijf was het een hogergeplaatste. De steekproef was niet representatief, dus het is niet bekend of dat voor alle intimidatie in de academische wereld geldt.

De onderzoekers hebben de verhalen niet geverifieerd bij de betrokkenen die intimideerden, vertelt eerste auteur Marijke Naezer, genderstudies-onderzoeker, desgevraagd. Dat was vaak onmogelijk omdat veel vrouwen strikte anonimiteit eisten; sommigen hadden zelfs een geheimhoudingsverklaring ondertekend. Als de onderzoekers dan met de als pleger aangewezen persoon zouden praten, zou die weten dat de vrouw in kwestie er met hen over gesproken had (en in geval van geheimhouding, die doorbroken had).

„We hebben wel veel e-mails en brieven gezien, waarin we zagen wat er wordt gezegd en gedaan richting deze vrouwen”, zegt Naezer. „En dit eerste verkennende onderzoek ging specifiek over de ervaringen van vrouwelijke wetenschappers. In vervolgonderzoek zou je van een aantal casussen alle perspectieven kunnen uitzoeken. Er zullen mensen zijn die zich schuldig maken aan intimiderend gedrag en dat zelf niet zo ervaren.”

Overgevoelig misschien

Ook vrouwen die duidelijk waren lastiggevallen, vroegen zich nog regelmatig af of zij zelf misschien overgevoelig waren of iets verkeerd hadden gedaan. Uit onderzoek is inderdaad bekend dat vrouwen niet snel geneigd zijn om intimidatie en wangedrag aan te kaarten. In een zogeheten meta-analyse, uit 2003, een combinatie van Amerikaanse onderzoeken, zei gemiddeld 16 procent van de vrouwelijke wetenschappers zelf intimidatie te hebben ervaren. Maar een veelvoud daarvan, 58 procent van de vrouwen in de academische wereld, zei gedrag op het werk te hebben ervaren dat volgens de onderzoekers onder seksuele of gendergerelateerde intimidatie viel.

Het nieuwe Nederlandse onderzoek is kwalitatief, niet kwantitatief, en Nederlandse percentages zijn onbekend. Ook iets voor vervolgonderzoek, zegt Naezer. „Maar ieder geval is er een te veel. En als je ziet hoe ingebed het is in de academische structuren, en hoe terughoudend vrouwen bovendien zijn om hun ervaringen als harassment te benoemen, denk ik dat dit het topje van de ijsberg is.”

De onderzoekers beschrijven ook die inbedding in de academische cultuur. Grote machtsverschillen vormden een terugkerend thema in de verhalen van de vrouwelijke wetenschappers. De sfeer mag dan vaak joviaal zijn, de carrière van promovendi en postdocs is sterk afhankelijk van hun begeleider en ook op hogere posities spelen machtsongelijkheden een rol. Als een pleger van harassment geen tegenspraak duldt, kan een angstcultuur ontstaan, zeker als diegene een ‘ster’ is die veel geld binnenhaalt; dan is het iemand die de universiteit niet graag kwijt is. Zulke mensen hebben de macht om te bepalen wie er ‘lastig’ en overgevoelig is en om gelijkgestemden voor te trekken. Daar lijden ook mannen onder, vertelden de vrouwen.

Competitie om geld en onderzoekstijd

Het helpt ook niet dat de wetenschap één grote competitie om schaarse middelen is: geld, onderzoekstijd. Als collega’s al zagen dat vrouwen gesaboteerd of anderszins geïntimideerd werden, durfden ze vaak niet te helpen: bang om ook aan de beurt te komen. De meeste deelnemers hadden wel hulp gezocht – bijvoorbeeld bij een vertrouwenspersoon, een decaan, de rector of personeelszaken – maar waren niet geholpen. Soms werd hun gevraagd of ze het zich niet inbeeldden.

Lees ook Vrouwen in wetenschap krijgen minder onderzoekstijd

En nu? In het rapport pleiten de onderzoekers voor bewustwording van de problemen, het creëren van effectief beleid om het aan te pakken (bijvoorbeeld in de vorm van een aan het ministerie gelieerd nationaal onderzoeksorgaan), en een cultuuromslag waarbij onderzoekers meer collega’s worden dan concurrenten. „Wij hebben het probleem in kaart gebracht”, zegt Naezer. „De bal ligt nu bij de universiteiten en koepels om dit te vertalen in concrete vervolgacties.”

„We nemen deze signalen heel serieus”, zegt Pieter Duisenberg, voorzitter van de vereniging van universiteiten VSNU. „De universiteit moet een veilige omgeving zijn voor medewerkers. Elke vorm van ongewenst gedrag is onaanvaardbaar. Dit is onlangs ook door alle universiteiten onderschreven in de gezamenlijke verklaring sociale veiligheid. Universiteiten zijn dan ook blij met de drie aanbevelingen die het LNVH doet in zijn rapport. We gaan deze gebruiken als concrete handvatten om hiermee aan de slag te gaan.”