Direct naar artikelinhoud

'Mensen moeten de originele foto van Sieg Maandag zien'

Het goeddeels onbekende, originele beeld van fotograaf George Rodger. In slechts enkele boeken is de foto te vinden. Het negatief is zoek.Beeld Beeld uit catalogus Ende und Anfang: Photographen in Deutschland um 1945

De foto van de 7-jarige Sieg Maandag in Bergen-Belsen duikt op in tentoonstellingen en boeken ter illustratie van de gruwelijkheden van de oorlog. Maar het veelgebruikte beeld blijkt gecensureerd. Het origineel is nog schokkender.

Het is een iconische foto: de 7-jarige Sieg Maandag uit Amsterdam loopt in het net bevrijde kamp Bergen-Belsen langs dode lichamen, met afgewende blik. De foto is te zien op de tentoonstelling De ­Jodenvervolging in foto's van het Nationaal Holocaust Museum in Amsterdam, om de gruwelijkheden van de Jodenvervolging te tonen. De expositie is gebaseerd op het gelijk­namige boek van René Kok en Erik Somers, medewerkers van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (Niod).

Het boek noch de expositie meldt dat het niet om het originele, veel explicietere beeld van de Britse fotograaf George Rodger uit 1945 gaat. Kok en Somers zeggen er geen weet van te hebben gehad dat ze een 'aangepaste versie' hebben. "We vermoedden wel dat de foto was bewerkt," zegt Niod-onderzoeker Erik Somers, "maar we hebben het origineel nooit gezien. Daar gaan we naar op zoek."

Werner Sollors, professor aan de Harvard University in Cambridge, Massachusetts, kwam vijf jaar geleden tot de conclusie dat er drie versies zijn van de foto, waarvan het origineel het minst bekend is. Het negatief is onvindbaar, maar de originele foto staat wel in twee Franse boeken en in een Duitse catalogus. Zijn constatering beschreef Sollors in 2014 in zijn boek The Temptation of Despair. Zijn publicatie leidde er niet toe dat het gekuiste beeld voortaan werd ­getoond mét toelichting. "Waarschijnlijk omdat mijn boek een wetenschappelijk werk was en geen bestseller," zegt hij daar zelf over, per telefoon.

Cynische twijfel
Toch vindt hij het belangrijk te vertellen dat de foto eigenlijk nog veel aangrijpender is. "Ik vind dat de mensen de originele foto moeten zien. Dat is de realiteit zoals Rodger hem vastlegde."

VS-generaal Eisenhower drong er direct na de bevrijding in 1945 op aan dat een groep fotografen naar de concentratiekampen zou gaan om de gruwelijkheden van de nazi's vast te leggen. De foto's moesten als bewijs dienen voor het Amerikaanse en Engelse publiek zodat er geen ruimte zou zijn voor 'cynische twijfel'.

Drie versies
Fotograaf George Rodger ging naar concentratiekamp Bergen-Belsen en schoot op 20 april 1945 het beeld van Sieg Maandag, dat met andere beelden van gevangenen op 7 mei 1945 in het Amerikaanse blad Life werd geplaatst. Het familieblad bewerkte echter het confronterende beeld. Naakte lichamen werden voorzien van 'kledingstukken'. Ook werd de foto bijgesneden zodat de naar de lens gekeerde gezichten van twee vrouwen niet meer te zien waren.

Sollors schrijft in zijn boek over drie versies van de foto: het origineel, de bewerkte en gekuiste versie uit Life én een derde versie op de website van fotobureau Getty Images. In deze versie zijn enkele naakte lichamen nog steeds afgedekt - zo heeft de voorste vrouw een 'rokje' aan - maar zijn de gezichten van de twee dode vrouwen op de voorgrond wel te zien. Deze laatste versie wordt doorgaans gebruikt bij tentoonstellingen en in boeken, zo ook bij De Joden­vervolging in foto's.

Mysterie
De originele foto maakte ooit wel deel uit van een expositie: de Duitse tentoonstelling Ende und Anfang: Photographen in Deutschland um 1945 toonde de foto in 1995, ook in de catalogus. Het origineel is ook afgebeeld in ten minste twee boeken: La libération des camps et le retour des déportés uit 1995 en Mémoire des camps van Clément Chéroux uit 2001.

De mensen moeten de originele foto zien. Dat is de realiteit zoals George Rodger hem vastlegde
Werner Sollors, Harvard University

Waar het negatief is, weet Sollors niet. De curatoren van de Duitse expositie uit 1995 vertelden hem dat ze de foto van fotobureau Magnum hadden. Sollors: "Maar dat werd ontkend door Magnum zelf, dat me zei dat zij alleen foto's van Rodger vanaf 1946 hebben en niet zijn oorlogsfoto's. Het is een mysterie. Rodger was ten tijde van de tentoonstelling net overleden. Zijn weduwe vertelde bovendien dat haar man nooit de foto heeft teruggekregen van Life."

Het negatief moet, denkt Sollors, in het archief van Getty zitten. "Maar toen ik Getty belde, zeiden ze dat zij alleen de versie uit Life hebben."

Niod-onderzoeker Erik Somers laat weten dat in de Engelse versie van het boek De ­Jodenvervolging in foto's, die in juni uitkomt, zal worden toegevoegd dat de afgedrukte foto bewerkt is.

De foto van Sieg Maandag zoals die op 7 mei 1945 in Life stond. De gezichten en lichamen van de vrouwen rechts voor zijn weggesneden en deels afgedekt.Beeld Foto George Rodger uit life
De foto zoals die wereldwijd bekend is: de vrouw vooraan het beeld heeft 'een rokje' aan. De gezichten rechts vooraan zijn wel te zien.Beeld NIOD/George Rodger/Getty Images
Het goeddeels onbekende, originele beeld van fotograaf George Rodger. In slechts enkele boeken is de foto te vinden. Het negatief is zoek.Beeld Beeld uit catalogus Ende und Anfang: Photographen in Deutschland um 1945

Het jongetje met het afgewende gezicht

Sieg Maandag, geboren op 24 augustus 1937 in Amsterdam, was nog maar vijf toen hij met zijn ouders en zusje Henneke via de Hollandsche Schouwburg naar Westerbork en Bergen-Belsen werd gedeporteerd.

Hij overleefde het kamp. Dat hij op de foto in het Amerikaanse blad Life stond afgebeeld, wist hij. Een oom van Sieg Maandag, die naar New York was gevlucht, herkende zijn neefje op de foto. Hij stuurde verschillende exemplaren van het tijdschrift naar de postbus van Siegs vader op de Amsterdamse Diamantbeurs.
Siegs vader, die in de diamant­handel zat, had de oorlog niet overleefd. Siegs moeder wel. Van het Rode Kruis had zij eerst te horen gekregen dat Sieg en zijn oudere zusje
niet meer leefden. Toen ze het blad in de postbus vond, kon ze haar twee kinderen terugvinden en met hen worden herenigd.

De buitenwereld echter, in­clusief de fotograaf George Rodger, dacht lange tijd, dat het hier om een Duits jongetje ging dat onverschillig langs de lijken liep. Pas in de jaren negentig werd algemeen bekend dat het ging om Sieg Maandag, die kunstenaar was geworden.

Maandag, die in 2013 overleed, sprak wel over de oorlog maar het was niet het middelpunt in zijn leven, zegt zijn weduwe Karen Maandag in haar woning in Amsterdam-Zuid. "Hij was met zijn kunst bezig."

Karen ontdekte op de tentoonstelling in het Holocaust Museum dat er een gekuiste versie van de bekende foto hangt.

Emotionele ontmoeting
Frans Bromet werkte eind jaren zeventig aan een film over Sieg Maandag. Hij zocht destijds foto­graaf George Rodger (1908-1995) op en vertelde hem dat het jongetje van de foto nog leefde. De fotograaf wilde hem dolgraag ontmoeten.

In 1981 troffen de twee elkaar. "Het was een emotionele ontmoeting," zegt Karen. Ze toont foto's waarop de twee mannen staan met het blad Life.

In het huis van Karen Maandag hangen kunstwerken van haar man. Een zwarte strijder met een lampje vanbinnen. Het lampje verbeeldt het licht dat hem op de been hield.

Schaduw uit verleden
Aan de muur hangt een geschilderd portret van het echtpaar. Sieg staat afgebeeld met twee gezichten; een daarvan is afgewend, zoals op de iconische foto van Rodger. 

"Sieg had heel lichte en heel donkere kanten. Hij beeldde zichzelf altijd af met twee gezichten. Dat afgewende gezicht is zijn schaduw uit het verleden," zegt Karen.

Sieg, die de laatste veertien jaar geestelijk aftakelde, is door zijn vrouw tot zijn dood verzorgd. "Een tehuis met een hek eromheen kon hij niet aan."

Discussie rond 'De Jodenvervolging in foto's'
Vorige maand kwam het Nationaal Holocaust Museum in het nieuws omdat het vier heftige Holocaustfoto's had ­geweerd van de expositie De Jodenvervolging in foto's. De foto's zouden te gruwelijk zijn, begrepen de samenstellers van de expositie, Niod-onderzoekers Erik Somers en René Kok. Die rea­geerden teleurgesteld op de beslissing. Somers zei toen: "Wij vinden het belangrijk dat ze wel getoond worden. Het is een schreeuw naar de buitenwereld."

Directeur van het Joods Cultureel Kwartier Emile Schrijver liet toen weten dat het museum de beelden had geweerd omdat er geen Nederlandse Joden gefotografeerd waren, en daarom niet bij de tentoonstelling pasten. Op de tentoonstelling is wel de foto van Sieg Maandag in Bergen-Belsen te zien. In de discussie haalde Schrijver deze foto aan om aan te tonen dat het museum heftige foto's dus niet weert.

Nu blijkt de foto van Sieg Maandag zoals te zien in het Holocaust Museum een gekuiste versie te zijn. Iets wat zowel de Niod-onderzoekers als het museum niet wisten.