'Is er überhaupt wel onderwijs zonder indoctrinatie?'

Forum voor Democratie heeft met de oproep om (linkse) indoctrinatie in het onderwijs te melden een steen in het water gegooid, met hoge schuimkoppende golven als gevolg. De oproep werd respectloos en bizar genoemd, maar is het wel zo bizar om eens stil te staan bij de wereldbeelden die leerlingen meekrijgen van hun leraren?

Is er überhaupt wel onderwijs zonder indoctrinatie, zonder systematische beïnvloeding met als doel eigen ideeën kritiekloos te laten aanvaarden? De grondslag van een school - denk aan christelijke, joodse, islamitische en vrije scholen- bepaalt voor een groot deel welke levensbeschouwelijke ideeën worden doorgegeven aan de leerlingen.

Ook in een school zonder specifieke levens­beschouwelijke signatuur worden overtuigingen doorgegeven. Zelfs aan een schijnbaar ­neutraal vak als economie ligt ook een bepaald mensbeeld en wereldbeeld ten grondslag. In de jaren tachtig leerden we over de homo economicus en over 'keiharde' economische wetten. Ideeën waar velen, ook steeds meer economen, nu vraagtekens bij zetten.

Onderwijs bereidt jongeren voor op de samenleving van de toekomst. In deze tijd van fake nieuws, razendsnelle technologische ontwikkeling, klimaatverandering en een globalisatie en polarisatie is het belangrijker dan ooit om jongeren te stimuleren hun kritische denk­vermogen te ontwikkelen.

Helder waarnemen
Dat begint met helder waarnemen, goed lezen en luisteren. Met je afvragen: wat is de neutrale observatie en waar begint mijn inkleuring? Welke aannames liggen ten grondslag aan de informatie die ik ontvang? Wat zijn mijn ­eigen impliciete aannames? Zelfreflectie is nodig om kritisch te kunnen denken.

In onze communicatie zijn we veel bezig met beoordelen en (dis)kwalificeren. We plakken ­elkaar etiketjes op. Niet wat je zegt doet ertoe, maar tot welke groep je wordt gerekend. Er wordt gesproken over identiteit in plaats van ideeën. Deze manier van omgaan met elkaar belemmert de ontwikkeling van het kritische denkvermogen en het leren van elkaar.

Ook in de politiek is het steeds gebruikelijker om te etiketteren en stereotyperen, denk aan klimaatdrammer, fascist, islamofoob en -nieuw! - oikofoob. De inhoudelijke discussie wordt niet meer gehoord (of gevoerd). Met hun uitspraken geven politici voeding aan radica­lisering en polarisatie. Politici hebben grote ­invloed op het denken, doen en voelen van 'het volk'. Pouvoir oblige.

Hierbij roep ik u, politicus, dan ook op om het goede voorbeeld te geven en te stoppen met dit etiketteren. Vertel over uw visie op de samenleving en geef inzicht in de onderliggende overtuigingen. Dan kunnen we samen reflecteren op de samenleving die we willen.

Behalve van hun ouders leren jongeren van ­leraren hoe de wereld waar te nemen en te duiden. Een van de 'indoctrinatiegevallen', die door de oproep van de FvD in de publiciteit kwamen, is de opdracht van een docent: 'Baudet is een fascist. Geef argumenten waarom hij dat is en argumenten waarom hij dat niet is'.

Woorden en daden
Goed dat de leraar de leerlingen vraagt argumenten voor en tegen de stelling te bedenken. Met de stelling 'Baudet is een fascist' communiceert de leraar echter dat het oké is om iemand een etiket op te plakken. Dat vind ik nou ongewenste indoctrinatie.

Idealiter laat de leraar zien dat er een verschil is tussen wie iemand is en wat degene zegt of doet. De docent adviseer ik de opdracht zo te formuleren: 'Kunnen de uitspraken van Baudet als fascistisch gekwalificeerd worden? Geef argumenten voor en tegen.'

Dan leren jongeren over ideeën te spreken met elkaar. Dan ontwikkelen ze hun kritische denkvermogens. Misschien is het nog wel interessanter om de leerlingen te vragen: 'Wat hoor jij Baudet zeggen; wat is zijn kernboodschap volgens jou?' Dan krijgt u wellicht meer inzicht in de aantrekkingskracht van de politicus Baudet op jongeren.

En u kunt dan, afgestemd op hun denkwereld, de leerlingen leren kritisch te reflecteren op hun eigen waarnemen en denken. Dat kan natuurlijk alleen als u dit eerst zelf hebt gedaan.