Turkse journalist Temelkuran ziet gemene deler in rechts-populisme: in zeven stappen wordt potsierlijk figuur een angstaanjagende autocraat
Rechts-populisme, de Turkse Ece Temelkuran kent het van binnenuit. Overal ontwikkelt het zich in dezelfde fases. ‘Pak het aan, verspil geen tijd.’
Ece Temelkuran ‘verloor’ haar land toen zij in 2016 Turkije verliet. Toen om haar heen collega-columnisten en publicisten werden opgepakt, werd het haar te heet onder de voeten. Sindsdien is Zagreb haar nieuwe uitvalsbasis. Vanuit Kroatië reist ze wereldwijd van lezersfestival naar debatcentrum om te waarschuwen voor de opkomst van het rechts-populisme. Onlangs was ze ook in Nederland om de vertaling van haar boek ‘Verloren land, de zeven stappen van democratie naar dictatuur’ te presenteren. “Ik weet zeker dat ook hier op dit moment veel mensen zich afvragen of dit nog steeds het land is dat ze kennen. Wij zijn in Turkije twintig jaar geleden al door dezelfde emoties, ideeën, discussies en verwarring gegaan.”
Hoe kunt u dat weten? Turkije en Nederland zijn compleet andere landen.
“Natuurlijk heeft elk land een andere geschiedenis, een andere religie en andere sociale omstandigheden. Ieder land maakt op dit moment zijn eigen verwarring mee. De Britten hebben brexit, in Duitsland is de populistische AfD opgekomen, de Verenigde Staten kampen met hun president Donald Trump en jullie hebben Thierry Baudet. Veel landen zijn nu nog bezig met het idee dat hun land ‘anders’ is.”
We moeten niet naïef zijn, rechts-populisme is een wereldwijd fenomeen
Turkije is islamitisch, veel rechts-populistische politici in Europa zetten zich juist af tegen de islam.
“Ik denk niet dat Turkije zich onderscheidt doordat Erdogan een toegewijd moslim is. Religie is slechts een van de politieke middelen die de populistische leiders inzetten. Bovendien kan elke religie door de rechts-populisten worden gebruikt; de islam is op dat vlak echt niet efficiënter. Ik wens de mensen die denken dat het christendom hen beschermt tegen autoritaire leiders veel sterkte.
“Laten we geen tijd verliezen met het kijken naar onze verschillen, dat brengt ons nergens. Kijk liever naar de overeenkomsten. In mijn boek toon ik aan dat onder de verwarring een gemeenschappelijk patroon te ontwaren is; er is een rechts-populistische machine aan het werk die in elk land hetzelfde opereert.”
Temelkuran omschrijft in haar boek zeven stappen van een populistische leider die zichzelf transformeert van ‘een potsierlijke figuur tot een angstaanjagende autocraat’. Stappen die door degenen die zich tegen het rechts-populisme willen verzetten gemakkelijk over het hoofd gezien kunnen worden. Het is zaak om de voortekenen te leren herkennen, schrijft ze. Zo zal een populistische leider eerder een beweging creëren dan een politieke partij, en daarmee een sterk ‘wij-gevoel’ opwekken. ‘Wij’, dat is het ‘echte volk’, dat afgezet wordt tegen de elite, het establishment. De normalisering van schaamteloosheid is nog een teken aan de wand van het rechts-populisme. “Mensen beginnen trots te worden op hun onwetendheid, en denken geen intellectuelen en deskundigen nodig te hebben. Uiteindelijk eindig je met mensen die verdedigen dat de aarde plat is.”
U beschrijft de opkomst van rechts-populisme bijna als een natuurverschijnsel, een wereldwijd fenomeen.
“Maar het ís een wereldwijd fenomeen! Het is heel naïef om dat idee te verwerpen. Het is niet mijn observatie maar een feit dat de Amerikaanse populist Steve Bannon naar Europa komt, dat de Britse Nigel Farrage op bezoek gaat in de VS, de Hongaarse premier Orban de Nederlandse politicus Baudet respecteert, en Orban op zijn beurt door Poetin wordt gerespecteerd. Ze hebben onderling contact met elkaar.”
Hoe ontstond in Turkije de kloof tussen de ‘echte mensen’ en het establishment?
“Dat gebeurde in de eerste jaren dat de AKP aan de macht was. Het heeft het politieke en sociale debat compleet vernietigd. Ons werd bijvoorbeeld de tweedeling tussen de vrouwen die wel of niet een hoofddoek dragen opgelegd. Voordat de AKP aan de macht kwam, dachten wij helemaal niet langs deze lijnen. De tegenstelling tussen wel en niet praktiserende moslims werd steeds verder benadrukt. Vervolgens kreeg je de scheidslijn tussen de mensen die de partij steunen en zij die dat niet doen. Uiteindelijk ligt de tweedeling bij de mensen die de leider onvoorwaardelijk gehoorzamen en zij die dat niet doen. In elk land zal de tweedeling op een andere manier tevoorschijn komen, maar wel volgens dezelfde logica. De elite is het contact met de echte mensen kwijtgeraakt, wordt er dan gezegd.”
Is dat niet zo dan?
“Het komt de rechts-populisten heel goed uit om intellectuelen en journalisten te doen geloven dat ze niet ‘verbonden’ zouden zijn met de ‘echte mensen’. Dat is onzin. Ze wonen in dezelfde straten, komen elkaar tegen. De mensen die op rechts-populisten stemmen hebben vooral met sociale ongelijkheid te maken, ze zijn onzichtbaar, over het hoofd gezien, hun waardigheid is afgepakt. Rechts-populisten beloven hun hun gebroken trots te herstellen. Trots is iets anders dan waardigheid. Het woord ‘trots’ heeft iets vijandelijks en creëert polarisatie.”
Ik hoop dat Nederland niet op hetzelfde punt komt als Turkije, maar het is mogelijk
Draagt u zelf ook niet bij aan die polarisatie? U wilt niet met de rechts-populisten praten.
“Dan heb ik het over hun leiders en spindoctors, niet over de gewone mensen die op rechts-populisten stemmen. Met de spindoctors hoef ik niet te praten. Dat zijn de mensen die mij ‘een slechte vrouw’ noemen en het debat vergiftigen. Ik begrijp de kritiek, maar ik moet toegeven dat ik ook moe ben. Die vermoeidheid zie je ook bij de Amerikanen, terwijl Trump er nog maar drie jaar aan de macht is. Kun je nagaan, wij zijn in Turkije al vijftien jaar met dit debat bezig. En in Nederland beginnen jullie nu pas aan dit debat. Ik hoop dat jullie land niet op hetzelfde punt komt als Turkije, maar het is mogelijk.”
Waarom denkt u dat? Wat ziet u voor tekenen die daarop wijzen?
“Ik hoorde bij aankomst in Nederland bijvoorbeeld dat Thierry Baudet wil dat studenten hun linkse docenten filmen en aangeven. Dat is iets wat je in Duitsland voor de Tweede Wereldoorlog hoorde. Wie had een paar jaar geleden kunnen denken dat gedacht dat zo’n plan in Nederland geopperd zou worden?”
Op dat idee is ook veel kritiek gekomen.
“Er wordt op dat voorstel gereageerd, dus wordt het serieus genomen. Vijf jaar geleden zou u erom gelachen hebben. Ik ben niet verrast als binnenkort een student een video van zijn docent op YouTube zet.”
Wat kan Nederland volgens u van de Turkse ervaringen leren?
“Niet aarzelen! Voor zover ik het kan observeren voel ik hier nog veel aarzeling: rechts-populisme serieus nemen of niet? Is het gevaarlijk, of waait het weer over? Gaan we met rechts-populisten in debat of kunnen we beter wachten tot ze zijn bedaard? In Turkije heeft die aarzeling tien jaar geduurd. Maar jullie hoeven die tijd en energie niet te verliezen om te begrijpen wat er in je land aan de hand is. We moeten echt voorzichtig zijn met het narratief van de rechts-populistische spin doctors. In Groot-Brittannië hebben ze in de media de kans gekregen hun fantasie en ideeën te spuien over hoe groot Groot-Brittannië is en hoe de Europese Unie klein te krijgen.”
Niet meegaan met het spel van de rechts-populistische spindoctors adviseert u. Nog meer tips?
“Probeer vooral voorbij de tweedeling te denken die ons wordt opgelegd. Ik denk dat het rechts-populisme overwonnen kan worden door een wereldwijde beweging, gebaseerd op liefde en waardigheid, en niet op gekrenkte trots.”
Ik ben voorzichtig verheugd over de laatste verkiezingen in Turkije
In welke fase bevindt Turkije zich nu?
“Turkije wordt autocratisch bestuurd, maar ik denk dat het land zich nu wel in een hoopvolle achtste fase bevindt waarin mensen zich bewust worden dat onderlinge solidariteit de malaise kan overwinnen. Vijf jaar geleden zouden mensen in Turkije niet snel iets in het Engels schrijven op sociale media. Nu steken Turken Amerikanen een hart onder de riem. ‘Hé guys, we hebben dit ook meegemaakt. Blijf volharden.’ Of tegen de Britten. ‘Darlings, laat je niet afleiden door die stomme debatten. Besef wat er in je land aan de hand is.’
Dat wil ik met mijn boek ook aan bijdragen. Want ik hoop echt dat jullie land niet eerst door al die andere stappen heen moet om die achtste fase te bereiken.”
Hoe ziet u in dat licht de uitkomst van de Turkse lokale verkiezingen, waarbij de oppositie het goed heeft gedaan?
“Ik ben daar voorzichtig verheugd over. ‘De tijger is bij zijn staart gevangen’, zoals de Britten zouden zeggen. En zoals je weet, reageren tijgers daar niet vriendelijk op. De uitkomst van deze stembusgang kan de Europeanen inspireren. Zij hebben pas net met de opkomst van rechts-populisme te maken gekregen. De Turken - ongeacht hun politieke kleur - verdedigen nu hun democratie. Daarmee verdienen ze wereldwijde bewondering, vind ik.”
De zeven stappen van democratie naar dictatuur
Temelkuran probeert in haar boek aan de hand van anekdotes - niet alleen uit Turkije maar onder andere ook uit Groot-Brittannië, Verenigde Staten, Hongarije en Italië - de wereldwijde opkomst van het rechts-populisme te duiden. Ze onderscheidt daarbij zeven stappen.
1 De creatie van een beweging. De rechts-populisten creëren bewust een beweging en geen partij. Ze claimen daarbij een beweging van ‘het echte volk’ te zijn. De definitie van het echte volk is fluïde. ‘Als de massa’s en de beweging zich eenmaal beginnen te identificeren met de leider, doet de continu veranderende aard van de inhoud er niet zo erg meer toe.’
2 Ondermijning van de taal. De taal van het politieke debat wordt gereduceerd tot kooigevechtniveau, waar alles is toegestaan, totdat zelfs de meest intellectuelen naar het pijpen van de populisten dansen.
3 De schaamte voorbij: normalisering van de schaamteloosheid. Leugens die omgedoopt worden tot alternatieve feiten vermeerderen zich. Mensen moeten de waarheid verdedigen tegenover mensen die er ‘gewoon geen zin in hebben die waarheid te geloven’.
4 Ontmanteling van juridische en politieke mechanismen. Democratisch gekozen populisten stellen de rechtsstaat en vervolgens democratie zelf buiten werking.
5 Burgers naar eigen ontwerp, te beginnen bij de vrouwen. Vrouwen worden naar de hand van de machthebbers gezet. Opkomst van rechts-populisme gaat vaak samen met vrouwenhaat.
6 Gelach om de verschrikkingen. Mensen proberen hun angsten voor het rechts-populisme weg te lachen. In Turkije is volgens Temelkuran veel tijd verspild door met humor en sarcasme op het rechts-populisme te reageren.
7 De opbouw van een nieuw land.
De Turkse Ece Temelkuran (Izmir, 1973) was journaliste. In 2012 werd zij ontslagen bij de krant Habertürk vanwege haar kritiek op de regering. Sinds 2016 woont ze in Zagreb. Temelkuran schreef verschillende boeken. Onlangs verscheen ‘Verloren land, de zeven stappen van democratie naar dictatuur’.
Lees ook:
Verzet tegen Erdogan groeit in Turkije: ‘Zonder vaste banen haken wij af’
De economische crisis heeft Erdogans achterban hard geraakt. Langzaam groeit het verzet van binnenuit. ‘Van onze flexbanen kunnen wij in de crisis nauwelijks rondkomen.’
Turkije, een land dat vastzit in slachtofferschap
President Erdogan kan alleen worden weggestemd door zijn eigen achterban. Bij de verkiezingen van vandaag komteen nieuwe generatie stilletjes in opstand.