Extreem-rechts richtte zich ooit op de eigen natie. Nu op de verdediging van de blanke beschaving. Wereldwijd.

De recente aanslag op twee moskeeën in Christchurch was niet alleen een schok voor Nieuw-Zeeland. Het bloedbad onderstreepte ook de groeiende internationalisering van extreem-rechts. Want toen rechercheurs zich stortten op de achtergrond van terrorist Brenton Tarrant, ontdekten ze een spoor van buitenlandse contacten.

Zo was de 28-jarige Tarrant, die vijftig mensen doodschoot, niet afkomstig uit Nieuw-Zeeland, maar uit buurland Australië. Hij ontwikkelde zijn afkeer van moslims grotendeels tijdens reizen door Europa, waar hij contact legde met geestverwanten en historische plekken bezocht waar christelijke legers vochten tegen de Turken. Ook bleek hij geregeld xenofobe boodschappen te posten op internationale internetfora.

De Oostenrijkse justitie kwam erachter dat Tarrant vorig jaar een bedrag van 1500 euro had overgemaakt naar de extreem-rechtse Identitaire Beweging van Oostenrijk (IBÖ). De Oostenrijkse politie deed daarop een inval in het appartement van IBÖ-leider Martin Sellner. “In onze vrije, liberale samenleving kunnen we geen gevaarlijke en mensverachtende ideologieën tolereren”, waarschuwde premier Sebastian Kurz.  De Oostenrijkse krant Der Standard onthulde vervolgens dat Tarrant ook vier donaties van in totaal 2200 euro overmaakte naar de Franse groep Génération Identitaire.

Christchurch is daarmee tekenend voor de wijze waarop extreem-rechts internationaal om zich heen grijpt. “Vroeger waren rechtsextremisten vooral bezig met hun eigen natie en grondgebied”, zegt Bart Schuurman, terrorisme-onderzoeker aan de Universiteit Leiden. “Maar ze worden duidelijk internationaler. Het is qua schaal nog lang niet te vergelijken met het islamistisch terrorisme, maar het begint er wel op te lijken. Mannen als Tarrant gaat het niet alleen om hun eigen land. Ze zien zichzelf als verdedigers van een wereldwijde blanke beschaving.”

Volgens de Global Terrorism Index van de Universiteit van Maryland in de Verenigde Staten groeide het aantal extreem-rechtse terreurincidenten in West-Europa en Noord-Amerika van 3 in 2010 naar 59 in 2017. In hoeverre die cijfers een reële afspiegeling zijn en hoe ze geïnterpreteerd moeten worden, is onder deskundigen onderwerp van discussie. Maar helder is wel dat westerse landen de laatste jaren worden geconfronteerd met een nieuwe, meer internationale dreiging.

Zo schoot een witte extremist afgelopen oktober in de Amerikaanse stad Pittsburgh in een synagoge elf mensen dood. Groot-Brittannië werd in 2016 opgeschrikt door de moord op Labour-parlementariër Jo Cox, die werd gedood door een rechtsextremist. Het jaar daarop reed een blanke xenofobe Brit met een busje in op voetgangers bij de Finsbury Park-moskee in Londen, waarbij één persoon om het leven kwam. Frankrijk verijdelde in twee jaar tijd ook twee extreem-rechtse samenzweringen, waaronder een complot om president Emmanuel Macron om te brengen. En de Duitse autoriteiten rolden een neonazi-cel in de Bundeswehr op.

Hier gooide een groepje mensen in 2016 een brandbom naar een moskee in Enschede, om een aangekondigd asielcentrum tegen te houden. En eind vorig jaar kreeg een witte extremist van de rechtbank in Zutphen drie jaar cel voor terreurplannen. Hij had munitie in huis en schepte op internet op dat hij van plan was ‘moslims te bestrijden’ en ‘linkse kopstukken af te knallen’.

“Er is ook heel veel kleinschalige agressie”, zegt Sarah de Lange, kenner van extreem-rechts en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. “Als je de regionale pers bijhoudt, zie je dat er van alles gebeurt. Huizen van vluchtelingen worden beklad, hakenkruizen worden op moskeeën gekalkt, asielzoekers worden lastiggevallen. Dat soort incidenten zie je bijna wekelijks.”

Blanke etnostaten

De opleving van extreem-rechts is volgens deskundigen vooral het gevolg van de polarisatie over immigratie en islamistische aanslagen. De extremisten die tot geweld overgaan, zijn meestal eenlingen of kleine groepen, die niet behoren tot een grotere organisatie. Maar ze zijn doorgaans wel geïnspireerd door een bonte waaier aan radicale groepen, die hun boodschap via internet verspreiden.

Zo is er de counterjihad-beweging, die een botsing van beschavingen als onvermijdelijk beschouwt en die in propaganda verwijst naar de Middeleeuwse kruisvaarders. Ook zijn er ‘identitairen’, die afdelingen hebben in Europese landen, en die zich behalve tegen immigratie ook verzetten tegen mondialisering en Amerikaans ‘imperialisme’. En er is de AltRight-beweging, ontstaan in de VS, die witte identiteitspolitiek bedrijft en vindt dat het westen moet bestaan uit ‘homogene blanke etnostaten’.

Sommige van deze groepen gebruiken dezelfde tactieken als gevestigde actieclubs als Greenpeace en Milieudefensie. Ze beklimmen bijvoorbeeld een moskee en hangen een spandoek op. Of ze trekken een standbeeld van een vrouw een nikab aan en zetten er een protestbord bij. Bovendien wordt er grensoverschrijdend samengewerkt. Zo huurden identitairen uit meerdere Europese landen in 2017 samen een schip om op de Middellandse Zee campagne te voeren tegen immigratie en migranten tegen te houden die vanuit Libië wilden oversteken naar Europa.

Op de achtergrond speelt het electorale succes van nationalistische anti-immigratiepartijen. Tot voor kort heerste onder experts het idee dat deze partijen de onvrede democratisch kanaliseren en dat zij daarmee de rechtsextremisten de wind uit de zeilen nemen. Maar dat lijkt niet te gebeuren. De opkomst van partijen als Alternative für Deutschland (AfD), de Italiaanse Lega en het Franse Front National lijkt groepen als de identitairen en AltRight op dit moment juist te versterken.

Schieten op Corbyn

Volgens deskundigen is de scheidslijn tussen deze partijen en rechtsextremisten soms ook vaag. Zo houdt de Duitse inlichtingendienst de AfD-jeugdafdeling en een partijfactie rond kopstuk Björn Höcke in de gaten omdat zij vreest dat deze gelieerd zijn aan extremisten. En ook in Oostenrijk bestaan zorgen over banden tussen de radicaalrechtse Vrijheidspartij van Oostenrijk (FPÖ), die in de regering zit, en de identitairen. Premier Kurz kondigde daarom afgelopen week aan dat de inlichtingendienst, die tot nu toe onder FPÖ-minister Herbert Kickl valt, voortaan ook direct aan hem zelf gaat rapporteren. De premier hoopt zo de vrees bij andere landen en de oppositie weg te nemen dat de FPÖ-minister extremisten de hand boven het hoofd houdt.

“Het probleem is dat extreem-rechts deel van het politieke spectrum is geworden”, zegt Raffaello Pantucci, directeur Internationale Veiligheidsstudies van het Royal United Services Institute, een Britse denktank.

“Vroeger had je ook wel mensen die dit soort dingen dachten, maar die hielden hun ideeën voor zich, omdat ze dachten dat ze niet geaccepteerd zouden worden. Maar nu denken de rechtsextremisten: ‘Hé, deze politici zeggen soortgelijke dingen als ik. Dus ik ben helemaal geen radicaal.’ Ze voelen zich daardoor gesteund. Het geeft hen vleugels.”

Voor westerse veiligheidsdiensten, die het rechts-extremisme tot voor kort vooral benaderden als een binnenlandse kwestie, vergen deze ontwikkelingen een omslag in het denken. Zij zullen waarschijnlijk meer informatie over de nieuwe dreiging moeten gaan uitwisselen, al zal dat hier en daar niet meevallen. Want zijn de veiligheidsdiensten in Oostenrijk nog wel te vertrouwen? En hoe zit dat met de diensten in Italië, waar de rechts-radicale Lega in de regering zit?

Tegelijk zullen de inlichtingendiensten ook de sympathieën in de eigen gelederen en in leger en politie in de gaten moeten houden. Want in landen als Duitsland, Groot-Brittannië en de VS groeien de zorgen over aanhangers van extreem-rechts binnen de strijdkrachten. Zo ontstond afgelopen week in Groot-Brittannië ophef over een internetvideo waarin is te zien hoe enkele militairen op een schietbaan in Afghanistan hun pistoolvaardigheid oefenen op een portret van Labour-leider Jeremy Corbyn. “We leven in koortsige en gevaarlijke tijden, waarin politici dagelijks doodsbedreigingen krijgen”, twitterde Labour-parlementariër Stephen Kinnock. “Onze strijdkrachten horen er te zijn om de democratie en onze gekozen politici te beschermen.”

Volgens deskundigen zullen westerse regeringen er soms ook niet aan ontkomen om extreem-rechtse groepen te verbieden, hoe gevoelig dat in democratieën ook ligt. Zo ontbonden de Britse autoriteiten in 2016 de extreem-rechtse National Action – de eerste keer sinds 1940 dat een nazigroep werd verboden. En op dit moment bekijken zowel de Oostenrijkse als de Franse regering de mogelijkheden om hun identitaire groeperingen verbieden.

“Het is niet zo dat zo’n groep door een verbod verdwijnt”, zegt expert Pantucci. “Je drukt ze meestal ondergronds. Toch kan een officiële sluiting verstandig zijn, omdat je duidelijk aangeeft waar de grenzen liggen en omdat een groep er marginaler van wordt. Veel mensen willen er daarna niet meer mee geassocieerd worden. Alleen de echte die-hards blijven dan over.”

Volgens Pantucci maakte het verbod van National Action het voor de Britse justitie in Groot-Brittannië bovendien makkelijker om enkele drijvende krachten strafrechtelijk aan te pakken. “Het helpt ook om de banden tussen deze groepen en rechts-populistische partijen te verbreken. Want de leiders van die partijen zijn politici. Ze willen over het algemeen herkozen worden en niet in de gevangenis belanden.”

Lees ook:

Australische terrorist gaf geld aan Oostenrijkse extremisten

De Oostenrijkse regering overweegt de Identitaire Beweging van Oostenrijk (IBÖ), een radicaal-rechtse anti-immigratiegroepering, te ontbinden.

Wat dreef de schutter in Christchurch?

De terrorist die in Nieuw-Zeeland tientallen mensen doodschoot, had een afkeer van immigratie en een verlangen naar etnische puurheid.

Waarom Anders Breivik toerekeningsvatbaar was

Toen Anders Breivik ontoerekeningsvatbaar werd bevonden, werd Terje Tørrissen erbij gehaald voor een second opinion. De Noorse psychiater kwam tot een heel andere conclusie. Hij blikt terug op de zaak, en kijkt naar een volger van Breivik: Brenton Tarrant.