Aids is nog steeds een groot probleem in Afrika. Hier mensenrechtenactivisten tijdens de opening van de 21st World Aids Conference in 2016. © AP

Deense onderzoeksjournalist jaagt op afgrijselijk Zuid-Afrikaans complot

Was 11 september nep? Wat te denken van de verzwegen moord op een secretaris-generaal van de VN of een megacomplot om miljoenen Afrikanen moedwillig met het hiv-virus te injecteren. Een ontmoeting met de Deense complotspeurder Mads Brügger.

Bob van Huët 07-04-19, 10:13 Laatste update: 08-04-19, 02:32

De resten van het toestel van Hammarskjöld werden gevonden in een bos nabij Ndola, Zambia. © AP

Aan complottheorieën geen gebrek in een van fake news vergeven sociale media. Jeroen van Koningsbrugge etaleerde dit weekeinde zijn twijfels over van alles en nog wat. Maar wat te denken van deze twee megaschandalen: de crash (lees: neerschieten) van het vliegtuig van VN-secretaris generaal Dag Hammerskjöld in 1961 in het huidige Zambia. En nog groter: een sinister plan van een geheimzinnige Zuid-Afrikaanse organisatie, SAIMR, om in de jaren tachtig moedwillig aids te verspreiden onder zwarte Afrikanen. Opzet: de dood van miljoenen zwarte Afrikanen als ‘noodoplossing’ om de blanke alleenheerschappij en de apartheid in stand te houden.

Zelfs de controversiële Deense filmmaker Mads Brügger (46) die beide verhalen aan elkaar knoopt in zijn deze week uitgekomen documentaire ‘Cold Case Hammarskjöld’ moet erkennen dat het allemaal misschien wel een beetje ‘too much’ is. Teveel om te verwerken, zegt hij in Den Haag waar hij tijdens het festival Movies that Matter een toelichting geeft op de twee spectaculaire verhalen waar hij achteraan ging. En dat valt niet mee anno 2019. ,,Want alleen mensen van boven de vijftig hebben ooit gehoord van Hammarskjöld en dat mysterieuze vliegtuigongeluk. En wat er allemaal in Zuid-Afrika gebeurde, zijn we ook al bijna vergeten. Dus ja. Begin er maar aan.”

Diamantensmokkel

Mads Brügger © Hollandse Hoogte / REX by Shutterstock

Brügger is niet de eerste de beste om het spannend te maken. Liberia is nog steeds ziedend op de Deen vanwege een vorige documentaire waarin hij demonstreerde hoe gemakkelijk het was om aan een diplomatiek paspoort van dat land te komen en vervolgens vrolijk aan de slag te gaan met de smokkel van diamanten uit de Centraal Afrikaanse Republiek. Brüggers ideeën over journalistiek (hij werkt voor een radiozender in Denemarken) zijn niet onomstreden maar wel altijd spraakmakend.

Net als de titel van zijn documentaire aanduidt zou het eigenlijk over Dag Hammarskjold moeten gaan. Een beetje saaie Zweedse ambtenaar met verlichte ideeën in een tijd van Koude Oorlog, aldus Brügger. Een man die in Scandinavië, net als Olaf Palme, in linkse kring een soort heldenstatus geniet. Beiden waren vrienden van Afrika en joegen toenmalige wereldmachten als Groot-Brittannië en Frankrijk de gordijnen in, omdat ze bijvoorbeeld het westerse kolonialisme veroordeelden.

Fortuinen

Afrika was in die tijd bijna geheel opgedeeld tussen Britten en Fransen. Ook de Belgen waren aanwezig op het continent en verdienden fortuinen aan ‘hun’ Congo. Niet zo heel gek is het dan dat Brügger terecht kwam bij een Vlaamse huurling, Jan Van Risseghem. Hij zou het vliegtuig hebben bestuurd dat het VN-toestel van Hammarskjold heimelijk neerschoot. Dat scenario zou uitgewerkt zijn door een organisatie die zo in de volgende James Bond kan: SAIMR. De afkorting staat voor het onschuldig naar zeeonderzoek klinkende South African Institute for Maritime Research maar eigenlijk was het een club huurlingen. Want de moord op de progressieve Hammarskjöld werd hier gesmeed, in samenwerking met de Britse geheime dienst. Zo vermoedt Brügger.

Mads Brügger (links) spoort in Zambia, samen met de Zweedse ontwikkelingswerker Göran Björkdahl met een metaaldetector en een schep, naar de resten van het vliegtuig van de verongelukte VN-secretaris-generaal Hammerskjöld © Torstein Grude, (‘Cold Case Hammerskjöld')

Maar al spittend in SAIMR-papieren (voor zover die nog bestaan) stuit Brügger op een veel groter complot. Zo groot dat het nog steeds doet huiveren. Een andere geheime operatie van SAIMR betrof het infecteren van zwarte Afrikanen met aids. Dat werd gedaan middels injecties door nepartsen bij nietsvermoedende patiënten in Zuid-Afrika, Congo en Mozambique.

Na door bijna alle ex-medewerkers van SAIMR te zijn afgewezen, vindt Brügger eindelijk de man die wel wil praten over deze nazipraktijken. En dan wordt het eng. Want SAIMR zou banden hebben gehad met de geheime diensten van Zuid-Afrika en Groot-Brittannië.

Slechtheid

Brügger erkent dat hij vooral verontrustende aanwijzingen en toevalligheden heeft gesignaleerd, maar nog geen harde bewijzen. Veel reacties verwacht hij dan ook pas over twee maanden als zijn documentaire ook in Zuid-Afrika gaat draaien. ,,Ik denk dat we de slechtheid van het apartheidsregime nog steeds niet volledig snappen”, zegt de Deen. ,,En hoe wanhopig die lui waren toen ze voelden dat het erop zat. Een kwestie van demografie. Wanhopige tijden dus voor een minderheidsregime dat wanhopige maatregelen overweegt om de meerheid van de macht te houden. Ik denk dat die lui van SAIMR er bovenop knalden, in alle richtingen zochten naar manier om het onvermijdelijke te voorkomen.”

Oké, relativeert hij zichzelf, je moet tegenwoordig voorzichtig zijn met termen als Deep State en complotten (vraag het Jeroen van Koningsbrugge) want autoritaire regeringsleiders bedienen zich er graag van. Maar in Zuid-Afrika werden echt de meest idiote overlevingsplannen gesmeed, is de overtuiging van Brügger. Slechts een deel daarvan is aan het licht gekomen tijdens de zittingen van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, zegt hij. Maar lang niet alles.

Donkere kast

Eén keer tijdens de verhoren over de moord op communistenleider Chris Hani vertelde een getuige iets over SAIMR. ,,Toen daarover werd doorgevraagd zweeg die man en daarna kwam het niet meer ter sprake. Iedereen had er belang bij om dit verhaal in een donkere kast te laten en vergeten. Waarom? Omdat de Waarheids- en Verzoeningscommissie aanvoelde dat deze kast dicht moest blijven. Als zwarte Zuid-Afrikanen zouden horen wat daar allemaal werd bekokstoofd door paramilitaire organisaties als SAIMR zou het hele idee van verzoening instorten. Destijds heeft die verzoening misschien gewerkt, maar nu zijn er veel jongere Zuid-Afrikanen die zich afvragen hoe het kan dat degenen die moorden en martelden nu vrij rond mogen lopen.”

Brüggers theorieën werden ontkracht door de New York Times dat oordeelde dat het destijds technisch niet mogelijk zou zijn geweest een zo grootschalige aidsgenocide te organiseren door injecties. ,,Natuurlijk is de New York Times een heel sceptische krant. Maar ik had liever gehad dat ze er echt in waren gedoken in plaats van dit snel als complottheorie af te wijzen. Er zijn ook mensen die ons hebben verteld dat het wel mogelijk was met de kennis van die tijd. En als je zoiets plant heb je een grote organisatie nodig met veel geld. Onze belangrijkste getuige vertelt ons dat SAIMR zwom in het geld. Ik heb tenminste twee mensen gevonden die betrokken waren bij een sinister vaccinatieprogramma van die club. Dat is niet hetzelfde als dat ze wisten dat ze bezig waren met genocide, maar het verdient verder onderzoek.”

‘Cold case Hammerskjöld’ draait in diverse bioscopen en filmhuizen.