De pest van polarisatie is politieke onmacht
Het Groningse SP-lid Brandenbarg drukte er vorige week, met het partijkader terugkijkend op de jongste verkiezingen, zijn spijt over uit dat niet zijn partij, maar het Forum voor Democratie ‘de partij van de middelvinger’ is geworden.
Het is zo’n statement waarop je lang blijft kauwen, omdat er zoveel in zit dat de politieke dynamiek in onze dagen verklaart.
In de eerste plaats laat het zien dat polarisatie een politiek verdienmodel is geworden, dat zijn eigen concurrentiesfeer schept. In ons land speelde het gevecht om de middelvinger zich tot nu toe af tussen SP en PVV. Deze partijen sloegen hun grote electorale slag in respectievelijk 2006 en 2010. Het Forum heeft zich daar nu als een derde rivaal met succes tussen gedrongen. Een nieuw gezicht, andere taal, een ander verhaal; die elementen spelen altijd mee. Dat versterkt al gauw de drang van de concurrentie naar de overtreffende trap te zoeken. Hoe dikker de middelvinger, hoe groter de kans dat boze burgers deze aangrijpen om Den Haag, de elite, de gevestigde politiek, maximaal te prikkelen. Niet voor niets vond de teleurgestelde Brandenbarg gehoor bij SP-voorzitter Meyer, die zijn partij opriep terug te keren naar haar activistische wortels. ‘We moeten de elite een schop onder de kont geven, de boel weer politiek in de fik zetten’. Voor het streven naar linkse samenwerking belooft het weinig goeds als de SP de populistische partijen als directe concurrenten gaat beschouwen. Dat betekent dat de geringste beweging richting het verdachte midden taboe wordt.
Polarisatie maakt van tegenstanders vijanden en trekt een diepe kloof in de politiek en in de samenleving
De vraag voor de komende tijd is of de tegenkrachten in de SP sterk genoeg zijn om van dat spoor weg te blijven. In de politieke dynamiek die zich in de westerse democratieën voordoet als gevolg van grote veranderingen, is steeds de vraag of onze staatsvorm overeind zal blijven. De polarisatie is een van de grote bedreigingen, zoals de Verenigde Staten en Groot-Brittannië laten zien. Waarom? De kern van het democratisch stelsel is dat groepen en mensen ondanks grote verschillen met elkaar in gesprek blijven. Het opsteken van de middelvinger is einde gesprek. James Madison, een van de stichters en de vierde president van de Verenigde Staten, zag in de verscheidenheid van opvattingen en belangen de beste garantie tegen een ‘tirannie van de meerderheid’. De verschillende groepen waren gedwongen met elkaar te onderhandelen en compromissen te sluiten, waarbij de rechten van minderheden werden gerespecteerd. Geschreven in 1787, in de aanloop naar de Grondwet, klinkt het nog altijd als het abc van de representatieve democratie.
Scherpe breuken
Maar die grondgedachte strandt, zodra het bijbehorende ethos wegvalt. Polarisatie maakt van tegenstanders vijanden en trekt een diepe kloof in de politiek en in de samenleving, tot en met scherpe breuken in families aan toe. In Nederland loopt het nog niet zo’n vaart. In Amerika is de polarisatie al decennia terug in gang gezet nadat conservatieve Democraten naar de Republikeinse partij overstapten en gematigde Republikeinen in omgekeerde richting bewogen. Het patroon dat hierbij zichtbaar is, is dit: als je kiezers uit elkaar drijft, drijven die kiezers na een tijdje de partijen en politici uit elkaar en verdwijnt het midden als plaats van onderhandeling en compromis.
Het ontbrekende midden wreekt zich al meer dan een decennium in Washington. In Westminster is het dezer dagen voor iedereen pijnlijk zichtbaar. In de houdgreep van hun kiezers, van wie zij voor herverkiezing afhankelijk zijn, zijn politici zonder ruimte om te manoeuvreren volslagen onmachtig. Dat is riskant, omdat er een vacuüm ontstaat waarin zelfs de meest dwaze voorstellingen van de wereld om ons heen ineens ingang vinden. ‘Onzinnige gedachten hebben altijd hun bekoring gehad’, schreef onze historicus Huizinga. Een klimaat van polarisatie draagt daar gemakkelijk aan bij.
Madison was omwille van de vrijheid van individuele burgers en minderheden tegen directe democratie vanwege de absolute uitkomsten. De Franse denker Tocqueville waarschuwde in dezelfde tijd: ‘De democratie is een olifant die je moet leren berijden om te voorkomen dat hij je verplettert’. Brexit levert de late illustratie bij deze gedachten.
In meerpartijenstelsels als het onze maakt de pest van de polarisatie minder kans, maar fnuikende effecten doen zich ook hier gelden. De normalisering van haatzaaiende taal en politici die naar het parlement en de rechter een middelvinger opsteken, springt het eerst in het oog. Maar je ziet ook het misbruik van de Tweede Kamer als platform van propaganda, niet als de plaats waar de maatschappelijke strijd wordt beslecht, maar waar zij wordt aangewakkerd. Op al deze tendenzen is maar één antwoord: moedig leiderschap van de constructieve krachten.
Hans Goslinga schrijft elk weekend een beschouwing over de staat van onze politiek en onze democratie.
Lees ook:
De SP zoekt een nieuw verhaal: ‘We moeten de boel weer politiek in de fik zetten’
De SP is onderdeel geworden van het establishment, concludeert de partijraad. De socialisten moeten snel op zoek naar een wervend verhaal, met de Europese verkiezingen voor de deur.