Onderzoek: gevangenen moeten gezonder eten krijgen, ook voor hun geestelijke gezondheid

De Nederlandse gevangene krijgt via het ‘cateringmodel’ – met magnetronmaaltijden of aangeleverde grotere partijen eten – de voedingsstoffen aangeboden die nodig zijn voor zijn gezondheid. “Maar lang niet alles wordt ook gegeten”, noteert onderzoeker Ap Zaalberg van het WODC, het onderzoeksbureau verbonden aan het ministerie van justitie en veiligheid. Hij bracht onderzoek naar voeding en gedetineerden in kaart in een overzichtsrapport dat dit weekeinde openbaar werd.

Met die voeding is veel meer mogelijk, is de portee van het onderzoek. Een kant-en-klaarmaaltijd de magnetron inschuiven, dat vergt niet echt een actieve opstelling van de gestraften. Laat ze daarom voor elkaar koken, suggereren de ervaringen in onder meer Scandinavische landen. Zaalberg: “Juist als men voor elkaar eten maakt, is er een stimulans om gezond te koken.”

Tekort aan vitamine D

Want het kan nog een stuk gezonder. Nederlandse gedetineerden krijgen over het algemeen dezelfde hoeveelheden mineralen en vitaminen aangeboden als anderen. Dat miskent echter dat ze vaak in slechte conditie binnenkomen en gebaat zijn bij grotere hoeveelheden. Vooral bij vitamine D, dat men krijgt door zonlicht, is er grote kans op tekorten. “Zeker gedetineerden met een psychiatrische achtergrond zouden baat hebben bij meer gezonde voedingsstoffen”, zegt Zaalberg. Bij aanvang van de straf heeft 7 tot 10 procent van de gedetineerden bovendien ondergewicht, vier keer zo veel als mensen buiten de poort. Het grote risico is dat gedetineerden groente en fruit weggooien, en hun maag vullen met snoep uit de gevangeniswinkel.

Het gaat volgens de WODC-onderzoeker niet alleen om lichamelijke fitheid. Zaalberg citeert de voorzichtig groeiende stapel van onderzoeken die suggereren dat voeding het gedrag beïnvloedt, zeker van gedetineerden met bijvoorbeeld een ‘kort lontje’. Zaalberg: “Het onderzoek naar veroordeelden is jarenlang beheerst door het idee dat vooral sociale en psychische factoren belangrijk zijn. Maar neem bijvoorbeeld omega-3-vetzuren: er komen nu aanwijzingen dat die niet alleen werken tegen depressie, maar ook bij het voorkomen van agressief gedrag.” Eet meerdere keren per week vette vis: dat voedingsadvies is voor iedereen van nut maar voor gevangenen wellicht nog sterker.

‘Geen hotel’

Zaalberg haalt een Brits onderzoek aan waarin jonge ‘draaideurcriminelen’ de keuze kregen: de cel in of hun levensstijl aanpakken. Wie voor het laatste koos, bleek minder snel opnieuw voor de rechter te komen. Door zelf hun eten te organiseren kunnen gevangenen vaardigheden zoals samenwerken en voor zichzelf zorgen op peil houden, of zelfs verbeteren. Capaciteiten die hen na de celstraf kunnen helpen op het rechte pad te blijven.

Het gevangeniseten is sober en het is bekend dat gevangenen er flink over klagen. Dat past helemaal in het idee dat een gevangenis ‘geen hotel’ is en juist moet zorgen voor vergelding en afschrikking. “Maar we willen daarnaast ook mensen een beetje oplappen, en zorgen dat ze zich kunnen redden na het einde van hun straf”, zegt Zaalberg. “Het zou wel eens kunnen zijn dat voeding daarbij veel meer helpt dan we nu denken.”

‘Veel eten weggegooid’

“Wij horen steeds: het eten in de gevangenis is niet te vreten”, zegt directeur Jaap Brandligt van Bonjo, de belangenvereniging voor (ex-)gedetineerden. “Berucht is de vis op vrijdag. Die wordt al in de middag gebracht en ligt de hele tijd in zwarte bakken te stomen. Dan mag vis gezond zijn, op die manier verdwijnt alle smaak eruit. Al met al wordt er heel veel eten weggegooid in de Nederlandse gevangenissen.” 

Vooral langgestraften zouden wel eens vaker echt zelf willen koken, noteert Brandligt. “Het gebeurt al op verschillende plekken. Het is gezellig en sociaal. Maar gedetineerden hebben al weinig geld en als je het dan ook allemaal zelf moet betalen en je bij de centrale bestelling vaak niet krijgt wat je aanvroeg, dan werkt het niet.” Brandligt beaamt dat de doorsnee gedetineerde niet fit de poort naar buiten passeert. “Dat kan met het eten te maken hebben, maar het is natuurlijk sowieso niet gezond om lange tijd binnen te moeten zitten.”

Belgen pruimden de Hollandse hap niet

De gevangenis in Tilburg werd tussen 2010 en 2016 onbedoeld een ideaal onderzoekslaboratorium voor voedselonderzoekers, zo beschrijft het WODC-rapport. In die periode huurde de Belgische justitie vanwege cellentekort het Brabantse complex. Eén ding veranderde niet: de catering bleef in Nederlandse handen. Dat leidde al vrij snel tot stevig protest van de ingereden Belgische gevangenen. Die waren gewend aan een centrale keuken die hen het eten voorzette, en moesten ineens kant-en-klaarmaaltijden de magnetron inschuiven. Ze klaagden tot aan de Europese Commissie over deze Hollandse gewoonte en hun bewaarders zagen de maaltijden vaak weggegooid worden. Na een jaar werd besloten tot een kleine proef waarin de Belgen groepsgewijs hun eigen maaltijd konden samenstellen, en bereiden. Ze moesten nu ook gaan afwassen, maar toonden zich al snel een stuk tevredener. Een van de ondervraagde gevangenen zag dit systeem zelfs liever dan de centrale keukens uit eigen land: “Wat ge daar voorgeschoteld krijgt, moet ge natuurlijk eten. Hier niet, hier kun je kiezen. Dat is wel leuk.”

Lees ook:

Wat doet IJsland beter?

De Nederlandse gevangenissen zijn volgens criminoloog Francis Pakes hun koppositie als humane bajes verloren. Aan onder meer IJsland.

Ook een korte celstraf kan een leven al flink ontregelen.

Scheidend kabinetsadviseur Leo de Wit pleitte er vorig jaar voor minder mensen automatisch op te sluiten: door een celstraf van drie maanden is het leven van veel mensen al zo ontregeld dat de kans op latere ellende en recidive alleen maar toenemen.