Filosoof Francis Fukuyama: de gevolgen van het populisme moeten een les zijn

Was Donald Trump niet tot president van de VS verkozen, dan had Francis Fukuyama niet over de bedreigingen van de westerse democratieën geschreven. “Trump is totaal ongeschikt voor deze functie. Niemand in mijn omgeving dacht dat deze zonderling een kans zou maken. Hij is een showman, een leugenaar en een oplichter. En een racist. Ik was geschokt dat mijn landgenoten deze vent kozen. Maar hij is helaas niet de enige populistische leider. In Hongarije heb je Orbán, in Brazilië Bolsonaro, in Polen Kaczyński, op de Filippijnen Duterte. En in hetzelfde jaar dat Trump werd gekozen, stemden de Britten voor de Brexit, ook een uiting van populisme. Alles bij elkaar is er een ernstige bedreiging van de democratie die mij dierbaar is. Dat gaat mij aan het hart, daarom heb ik dit boek geschreven.”

Maar de VS zijn toch nog steeds een democratie?

“O, jazeker. Onze grondwet en instituties zijn sterk genoeg om Trump aan banden te leggen. Maar ondertussen noemt hij wel de media de vijanden van het volk en valt hij de FBI en justitie voortdurend aan.

“Populistische leiders zien in hun verkiezing een vrijbrief om die instituties te ondermijnen, zoals een onafhankelijke rechtspraak, een onpartijdig overheidsapparaat, een vrije pers. In Hongarije en Polen zijn ze daar al ver mee gevorderd. Ik denk dat Trump dat ook wel zou willen. Democratieën in de wereld staan onder druk, in kwantitatieve zin, want het aantal loopt terug, maar vooral in kwalitatieve zin.”

Een paar jaar geleden schreef Fukuyama al somber over de staat van de Amerikaanse democratie. Zijn zorg was toen de invloed van het grote geld en de onmacht van politici om problemen aan te pakken. Dat leek al een opmerkelijke verschuiving in zijn denken, want aan het eind van de vorige eeuw, vlak na de ineenstorting van het communisme in de Sovjet-Unie en Oost-Europa, publiceerde hij ‘Het einde van de geschiedenis en de laatste mens’, waarin hij vastlegde dat het gekoesterde model van de liberale, westerse democratie nu voorgoed de overhand had gekregen. Al gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat de politicoloog in deze bewering veel minder stellig was dan critici hem later in de mond legden. En hij voegde er destijds al aan toe - en dat wordt vaak vergeten - dat het nationalisme (net als godsdienst) zeker niet zou verdwijnen in de liberale democratie.

Die laatste voorspelling kwam uit. Het nationalisme speelt een rol in zijn jongste boek, waarvoor Fukuyama deze maand op uitnodiging van het Amsterdamse debatcentrum De Balie en het John Adams Institute op auteursbezoek was. In de inleiding van ‘Identiteit, waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek’ schrijft Fukuyama dat de hang naar erkenning van je identiteit aan veel ontwikkelingen in de wereldpolitiek ten grondslag ligt. Identiteitspolitiek markeert ook een nieuwe scheidslijn tussen links en rechts; het begrip wordt geassocieerd met nationalisme en populisme, met de gepolitiseerde islam, maar aan de andere kant van het politieke spectrum ook met bescherming van minderheden. Identiteit is een betere verklaring voor het schisma in samenleving en politiek dan de klassieke economische kwesties.

“Als de problemen in deze wereld nog steeds overwegend economisch van aard waren, dan hadden vooral linkse partijen geprofiteerd van de financiële crisis van tien, elf jaar geleden”, zegt Fukuyama. “Maar dat is niet gebeurd, integendeel, vooral rechtse partijen winnen de laatste tijd terrein. Zij zijn veel beter in staat gebleken om te gaan met begrippen als nationale identiteit.”

Hoe is dat te verklaren?

“Progressieve partijen voelen zich altijd wat ongemakkelijk bij begrippen als natie en nationalisme, dat heeft natuurlijk historische gronden. Links heeft het liever over wereldproblemen, de gelijkheid van mensen, we zijn immers allemaal wereldburgers.” 

Links koestert de diversiteit, wil minderheden hun eigen cultuur laten beleven. U bent het daar niet mee eens.

“Ik denk dat dat een vergissing is. Je moet mensen niet in parallelle gemeenschappen laten leven. Natuurlijk moeten etnische groepen hun eigen tradities kunnen handhaven. Maar ze mogen zich niet zo afzonderen dat ze de taal niet leren, dat ze niet meedoen aan het politieke systeem van het land, dat ze niet met iemand van buiten trouwen, dat ze niets gemeenschappelijks hebben met mensen buiten hun groep. Zo ziet het huidige Midden-Oosten er uit: een verzameling van sektarische groepen en stammen die niets met elkaar delen.”

Rechts zoekt de identiteit in een vorm van nationalisme, in het weren van immigranten. U vindt rechtse identiteitspolitiek gevaarlijker dan linkse, schrijft u.

“Ja, kijk maar naar de gevolgen: rechtse presidenten en premiers die de democratische verworvenheden ondermijnen en die internationale verdragen en instituties negeren. Terwijl die van cruciaal belang zijn om de grote problemen in de wereld aan te pakken. Kijk naar Trump: hij trekt de VS terug uit het klimaatakkoord van Parijs en laat regelmatig merken dat hij niet van de Navo en de EU houdt. Ik mag dan kritiek hebben op de identiteitspolitiek van links, maar daar zie ik al die gevaren voor de democratie niet opdoemen, daar staat toch veel meer de gelijkheid van mensen voorop.”

Het onderwerp verklaart ook de patstelling of beter gezegd: de scherpe tegenstelling tussen Republikeinen en Democraten.

“De Democratische Partij wordt almaar meer de partij van minderheden, de Republikeinse de partij van witte mensen. Dat is geen goeie ontwikkeling, zo kun je geen politiek bedrijven. Ik ben een Democraat, maar ik denk niet dat een partij alleen maar voor minderheden kan opkomen. Je moet een veel bredere focus hebben, een programma kunnen bieden aan alle Amerikanen, wat hun huidskleur ook is.”

Uw boek draait vooral om het opkomende populisme. Een van uw verklaringen heeft toch met de economie te maken.

“Dat de welvaart die we met onder andere globalisering hebben bereikt, vooral naar een kleine groep oligarchen en miljardairs is gegaan, terwijl de gewone man bang moet zijn voor verlies van zijn baan, heeft zeker bijgedragen aan het populisme. Maar er zijn andere verklaringen voor de opmars: de patstelling of polarisatie, zoals in de VS; het gevoel van veel kiezers dat politici hun zorgen niet zien, laat staan er iets aan doen; en het zoeken naar een eigen identiteit waar mijn boek over gaat.”

De verkiezing van Trump en de Brexit zijn uitingen van populisme. Snapt u dat kiezers zich laten leiden door angst voor immigratie, zoals bij het Brexit-referendum?

“Dat begrijp ik maar al te goed. Voor een deel is die angst gegrond. Je ziet in het Verenigd Koninkrijk een combinatie van economische neergang in sommige delen van het land, en een snelle culturele verandering. In de twee jaar vóór het referendum zijn er een miljoen Polen naar Groot-Brittannië geëmigreerd, dat is natuurlijk van invloed geweest op de uitslag. Britten waren bang voor hun baan, voor het verlies van hun nationale identiteit, en gaven daarvan de EU de schuld.

“Voor het land Polen is die massale uittocht ook niet goed geweest, het waren meestal jonge, goedopgeleide mensen die vertrokken, die kun je moeilijk missen. Ik denk dat de EU eens goed moet nadenken over die ongelimiteerde arbeidsmigratie, of daar niet een grens aan moet worden gesteld. Maar voor een deel is angst voor immigranten ingegeven door afkeer van mensen die er anders uitzien, dat kun je natuurlijk niet goedkeuren.”

In uw land zijn Republikeinen en Democraten hopeloos verdeeld over immigratie.

“Dat is een grote tragedie. Terwijl het compromis voor het oprapen ligt: legaliseer de 12 miljoen illegalen, van wie sommigen al tientallen jaren in de VS werken en wonen, en regel de toekomstige immigratie door je gewoon aan de bestaande wetten te houden. De muur die Trump wil bouwen, is natuurlijk een heel dwaas idee, daar los je echt helemaal niets mee op.”

U bent fel tegen het stichten van islamitische scholen in Nederland. Het onderwerp is actueel nu het Haga-lyceum hier in Amsterdam in opspraak is; het zou banden hebben met terroristische organisaties. Zulke scholen belemmeren de integratie, schrijft u. Maar de vrijheid van onderwijs staat in dit land hoog in het vaandel.

“Dat begrijp ik, die traditie is sterk in Nederland, dat verander je niet zomaar. Maar als je mensen van buiten wilt integreren in de samenleving, dan is het onderwijs, een gemeenschappelijk schoolsysteem, essentieel. Ik denk dat de staat een rol moet hebben bij het reguleren van wat er op een school wordt onderwezen. Als dat in strijd is met de basisprincipes van je land, is dat onaanvaardbaar.”

In Nederland hebben we nu twee grote populistische partijen, de PVV en het Forum voor Democratie. De opmars van het populisme lijkt niet te stuiten.

“Natuurlijk wel! Laat de gevestigde partijen niet bij de pakken neerzitten, maar hard werken, goeie kandidaten naar voren schuiven met een aansprekend verhaal, voortdurend argumenten aandragen tegen het populisme. Onlangs zei een studente tegen me ‘politiek is zo smerig, hoe kunt u ons vragen daaraan mee te doen?’ Dat is natuurlijk een totaal verkeerde houding. Als je niet meedoet, gaan de slechtste mensen de verkiezingen winnen.

“We moeten ook voortdurend wijzen op de gevolgen van het populisme die nu aan het licht komen. Neem weer de Brexit: ik vind het jammer dat het gebeurt, vooral voor de Britten, ik denk dat het een slecht plan is. Maar het kan een goede les zijn voor andere landen, een waarschuwing wat voor rampen er kunnen gebeuren.”

Is Donald Trump te stoppen? Als het rapport van speciaal aanklager Robert Mueller over Russische inmenging in de VS meevalt voor hem en er geen afzettingsprocedure komt, maakt hij een grote kans om herkozen te worden.

“Nou, dat lijkt me overdreven. Het hangt er helemaal vanaf wie de Democraten als hun kandidaat kiezen. Wordt het Bernie Sanders of Elizabeth Warren, vertegenwoordigers van de linkervleugel, dan zullen mensen eerder geneigd zijn om op Trump te stemmen, ook al hebben ze een hekel aan ’m. Mijn favoriet is senator Amy Klobuchar uit Minnesota. Zij is een gematigde Democraat, iemand uit het midden, en een vrouw, en dat is een groot voordeel. Joe Biden, de vice-president onder Obama, zou de ideale kandidaat zijn als-ie twintig jaar jonger was. Maar helaas, dat is-ie niet.”

Francis Fukuyama
Identiteit, waardigheid en identiteitspolitiek 
272 blz; € 19,99 (Atlas Contact)