De stadstaat Berlijn trekt zondag naar de stembus. De kans dat Angela Merkel er een nieuwe electorale rammeling krijgt, is groot. Betaalt de bondskanselier de prijs voor haar barmhartige vluchtelingenbeleid? En zijn haar dagen als machtigste vrouw ter wereld geteld?
De anekdote staat in het laatste nummer van het nieuwsmagazine Der Spiegel. Angela Merkel zit in een vliegtuig dat haar van de recente G20-top in China weer naar de heimat vliegt. Onderweg wordt haar gevraagd in hoeverre ze zich zorgen maakt over het succes van Donald Trump of, in eigen land, de Alternative für Deutschland (AfD)? Wat te doen, nu we in het ‘postfactische’ tijdperk aanbeland zijn?
Volgens Der Spiegel zou Merkel de kwestie beantwoord hebben met een vragende blik. Om vervolgens te melden dat ze het woord ‘postfactisch’ nog in haar woordenboek moest opnemen. ‘Postfactische’ politiek, oftewel politiek waarin feiten ondergeschikt zijn aan welluidende leugens: aan Angela Merkel is het niet besteed en zal het ook nooit besteed zijn. Merkel is van opleiding scheikundige. De wetenschappelijke benadering nam ze mee naar de politiek. Als bondskanselier toonde ze zich tien jaar lang rationeel, analyserend, zelden of nooit impulsief. Vorig jaar zou ze voor één keer van die lijn zijn afgeweken: toen ze de grenzen van Duitsland besloot open te houden voor duizenden vluchtelingen. Bij die beslissing zou Mutti Merkel vooral haar hart en haar christelijke geloofsovertuiging hebben laten spreken.
Dat geloof en hart hier een rol hebben gespeeld, is natuurlijk zeer goed mogelijk. Maar evengoed valt haar beslissing van toen te duiden als een rationele afweging. Had Merkel wel een andere keuze? Bernd Ulrich, politiek hoofdredacteur van het weekblad Die Zeit, vroeg het zich onlangs af in een omstandig commentaar. Ulrich wees erop dat op het ogenblik van haar besluit duizenden vluchtelingen onderweg waren naar Beieren. Voor de beslissing om de Duitse grens open te houden, was op dat ogenblik maar één alternatief: de grens sluiten. Zou het niet kunnen dat die optie voor een nog veel grotere chaos had gezorgd?
Rationeel, emotioneel of een combinatie van beide? Feit is dat Merkel en haar partij het afgelopen jaar flink aan populariteit hebben ingeboet. Dat de opengrenzenpolitiek daarin een rol heeft gespeeld, lijkt op het eerste gezicht zonneklaar. Een jaar geleden behaalde ‘haar’ alliantie CDU/CSU in de peilingen nog meer dan 40 procent. De scores begonnen te dalen op het ogenblik dat Merkel besloot de vluchtelingen welkom te heten. Heel even, eind 2015, was er voor CDU/CSU weer groei, maar toen kwam die oudejaarsnacht in Keulen, waarbij honderden vrouwen werden aangerand. Opnieuw liepen kiezers weg, en opnieuw leken ze te vluchten in de armen van de Alternative für Deutschland.
Beterschap lijkt niet in zicht. Een (voorlopig?) electoraal dieptepunt kwam er tien dagen geleden, bij de deelstaatverkiezingen in Mecklenburg-Voorpommeren. Terwijl Merkel in China met de groten der aarde onderhandelde, kreeg haar partij in die kleine Oost-Duitse deelstaat een nooit geziene uppercut. De CDU behaalde in Mecklenburg-Voorpommeren nog 19 procent van de stemmen, 2 procent minder dan de AfD.
Voor Horst Seehofer, voorzitter van Merkels Beierse, rechts-conservatieve zusterpartij CSU, was het welletjes geweest. Hij liet vorige week een nota opstellen waarin een verscherping van Merkels asielpolitiek werd geëist. Het motto van die nota had net zo goed van de AfD kunnen komen. ‘Deutschland muss Deutschland bleiben.’ Aan de oppervlakte lijkt dat zinnetje nauwelijks te verschillen van een slagzin van Merkel, die ‘Deutschland wird Deutschland bleiben’ luidt. In werkelijkheid is het verschil tussen de twee zinnen hemelsbreed. Uit het ‘muss’ (moet) van Seehofer spreekt angst, uit het ‘wird’ (zal) van Merkel spreekt vertrouwen.
Verruwing van de politiek
Toenemende angst en afnemend vertrouwen. Als Angela Merkel nog een vierde keer kanselier wil worden, moet ze die tendens zien te stoppen. De vraag is dan: hoe? ‘Als gevolg van de globalisering zie je overal in de westerse wereld onzekerheid en onbehagen toenemen’, zegt Carsten Brzeski, hoofdeconoom bij ING in Frankfurt. ‘In zowat alle omliggende landen had dat sentiment zich al veel langer vertaald in het succes van populistische partijen. In Duitsland zie je het fenomeen nu pas, in de gedaante van de AfD. Omdat die partij nu echt doorbreekt, lijkt het alsof ook het ongenoegen nieuw is. Dat is maar schijn. De sentimenten waarop de AfD kapitaliseert, bestonden ook in Duitsland al veel langer. Boze of bange kiezers stemden tot vorig jaar ofwel voor Die Linke (de erfgenamen van de communistische SED, nvdr.), ofwel voor de extreemrechtse NPD, of ze bleven gewoon thuis. Door de vluchtelingencrisis zijn al die misnoegden naar één en dezelfde antimigratiepartij gedreven. Het wordt ook beslist niet makkelijk om ze daar weer weg te halen. Ongetwijfeld zou het helpen mocht Merkel de komende maanden kunnen laten zien dat Duitsland de vluchtelingencrisis weer onder controle heeft. Maar of ze de geest weer in de fles krijgt? Mede door de vluchtelingencrisis is de toon van het politieke discours in Duitsland fel verruwd. Als die tendens zich doorzet, zou Merkel er zelf wel eens de brui aan kunnen geven. Een politica zoals Merkel gedijt niet in een populistisch klimaat. Dat beseft ze ongetwijfeld ook zelf. Ik heb nu al bij momenten het gevoel dat ze een overblijfsel is uit een andere tijd. Vorige week zag ik haar nog speechen in de Bondsdag. Die bedaarde en rustige toon van haar, die is nu ook in de Duitse politiek plots helemaal weg.’
Betaalt Merkel vandaag de prijs voor haar barmhartige vluchtelingenbeleid? Wie de recente verkiezingsuitslagen aandachtiger bestudeert, moet, zoals Brzeski al aangaf, besluiten dat er nog iets anders speelt. Zo is er de opvallende vaststelling dat de antimigratiepartij AfD vooral populair is in de voormalige DDR, een regio waar net aanzienlijk minder migranten wonen dan in het westen. De paradox doet vermoeden dat die AfD-kiezer zich niet alleen uit angst voor de ‘islamisering van het Avondland’ heeft afgewend van de klassieke politiek. Minstens voor een deel zal de proteststem ook het gevolg zijn van de niet helemaal gelukte Duitse eenmaking. Meer dan een kwarteeuw na de val van Muur blijft de kloof tussen oost en west nog altijd zeer diep. Een recente studie van het Berlin Institut legde bloot dat de gemiddelde Oost-Duitser vandaag zo’n 2800 euro bruto per maand verdient. Zijn landgenoot in het westen krijgt elke maand bijna 1000 euro meer. Niet minder veelzeggend is de lijst van vijfhonderd rijkste Duitsers: daarop staan welgeteld zes Oost-Duitsers. Of neem de Bundesliga, de eerste klasse van het Duitse voetbal. Daar speelt vandaag één Oost-Duitse club, het zopas gepromoveerde Red Bull Leipzig.
‘Bij veel inwoners van de nieuwe deelstaten leeft het gevoel dat ze tweederangsburgers zijn’, vertelt Margriet Brandsma, auteur van een Merkel-biografie en gewezen correspondente voor de NOS. ‘Het gevoel van achterstelling is zeker niet nieuw, en heeft zich in de voormalige DDR vroeger al vertaald in succes voor protestpartijen, zowel aan de linker- als aan de rechterzijde. Uiteraard spelen de hogere werkloosheid en de betrekkelijk lage lonen daarbij een belangrijke rol. Maar er speelt ook nog iets anders. Eigenlijk is oostelijk Duitsland nog een prille democratie. In zulke democratieën durft de kiezer zich weleens wat grilliger te gedragen. Je ziet dat ook in Polen of Hongarije.’
Strategisch toneeltje
Heeft Angela Merkel dan alleen een probleem in het armere oosten? Uiteraard niet. Zoals gezegd is er ook in het rijke zuiden verzet. Al minstens een jaar scheeuwt CSU-voorzitter Horst Seehofer daar om een harder vluchtelingenbeleid. Aan het conflict tussen Seehofer en Merkel hebben de media een vette kluif, maar of de bondskanselier er echt haar slaap voor laat? Een recente peiling toont aan dat ze dat niet moet doen. Van de CDU/CSU-kiezers staat nog altijd 66 procent achter de asielpolitiek van Merkel. Slechts een minderheid sprak zich voor Seehofer uit. De man blijkt wél erg goed te liggen bij de AfD-kiezers.
Het feit dat Seehofer scoort bij de vijand maakt een theorie van Merkel-biografe Brandsma nog een stuk aannemelijker: volgens haar is die oorlog minstens voor een deel een toneelstukje. ‘Ik denk niet dat het echt beschadigend is voor Merkel, of bij uitbreiding voor CDU en CSU. Ik denk dat het vooral een strategie is om de rechterflank af te dekken.’
Brandsma is er nogal zeker van. In haar partij, en ook bij de CSU, staat het leiderschap van Angela Merkel nog altijd niet ter discussie. Een alternatief is voorlopig ook in de verste verte niet te bekennen. Eerder dit jaar, aan de vooravond van de deelstaatverkiezing in Rijnland-Palts, viel in die context de naam Julia Klöckner, een voormalige wijnkoningin en naar verluidt een groot politiek talent. Klöckner liet van zich spreken door in de aanloop naar de verkiezing een voorstel te lanceren voor een strenger asielbeleid. Die strategie loonde duidelijk niet. Klöckner moest de duimen leggen voor haar opponente Malu Dreyer, een socialiste die het beleid van Merkel wél met vuur had verdedigd.
Populistische avonturen
Alles welbeschouwd lijkt een vierde ambtstermijn voor Angela Merkel nog het meest realistische scenario. ‘Mocht u me twee jaar geleden hebben gebeld,’ zegt Margriet Brandsma, ‘dan had ik u voorspeld dat ze het meer dan waarschijnlijk voor gezien zou houden. Meer dan eens heeft ze daar ook openlijk op gezinspeeld. Ze verklaarde weleens dat ze vond dat Helmut Kohl zich te lang aan het kanselierschap had vastgeklampt. Vandaag ben ik er haast van overtuigd dat ze in zijn voetsporen wil treden. Voor zover ik haar ken, zal ze het als haar morele plicht zien om deze crisis tot een goed einde te brengen. Precies omdat de uitdaging zo gigantisch is, zal ze door willen gaan.’
Of de Duitse bevolking haar die kans nog zal geven? ‘Op dat vlak denk ik niet dat ze zich veel zorgen hoeft te maken. Natuurlijk kan er het komende jaar nog heel veel gebeuren. Een tweede Keulen zou haar fataal kunnen worden. Al blijft zelfs dan de vraag wie haar van de troon zou kunnen stoten. Uit alle peilingen blijkt dat, ondanks alles, een meerderheid van de Duitsers achter haar staat. Van een dergelijke populariteit kon haar voorganger Gerhard Schröder alleen maar dromen.’
Ook econoom Brzeski gelooft dat het rijk van Merkel nog niet uit is – al is hij iets minder stellig. ‘Ik krijg toch meer en meer de indruk dat ze voor die vierde termijn wil gaan. En als ik echt moet gokken: ik denk dat ze het ook voor de vierde keer zal worden. Zeker, in de deelstaatverkiezingen werden en worden zware klappen uitgedeeld. Maar die verkiezingen zijn toch nog iets anders dan een nationale verkiezing. Het gewicht van zo’n nationale verkiezing is groter, waardoor mensen toch wat behoedzamer stemmen. Veel Duitsers zijn, vanwege het duistere verleden, nog altijd bang voor populistische avonturen. Als het echt om de knikkers gaat, zou díé angst zwaarder kunnen wegen dan de angst voor migratie.’
DOOR JEROEN DE PRETER
‘Merkels bedaarde en rustige toon is nu ook in de Duitse politiek plots helemaal weg.’
‘Meer dan een kwarteeuw na de val van de Muur blijft de kloof tussen oost en west nog altijd zeer diep.’
‘Merkel zal het als haar morele plicht zien om deze crisis tot een goed einde te brengen.’
