Rechts wint deze verkiezingen, maar links krijgt meer invloed
De Statenverkiezingen van woensdag waren een bevestiging van een patroon dat zich al vaker na de stembusgang voordeed. Forum voor Democratie is de nieuwe Lijst Pim Fortuyn of de Partij voor de Vrijheid in de eerste jaren.
De nieuwe partij komt stormenderhand de, in dit geval, Eerste Kamer binnen, wordt daarin volgens de laatste tellingen de grootste partij, en stelt de gevestigde politiek voor een enorm dilemma. Terwijl de kiezer uitsprak een ruk naar rechts te maken is het aannemelijker dat er in het beleid meer linkse accenten komen.
De massale steun voor het vehikel van Thierry Baudet is wellicht een uiting van algemene onvrede in de samenleving. Maar voor de praktische politiek van de komende maanden is vooral het onverzoenlijke standpunt van Baudet over de noodzaak van een te voeren klimaatbeleid (‘hysterie’, ‘weggegooid geld’) van belang.
Want het zou voor de hand liggen dat het derde kabinet-Rutte de door de kiezer afgedwongen samenwerking zal zoeken met de grote winnaar van de statenverkiezingen: Baudet, die hoogstwaarschijnlijk dertien zetels in de senaat krijgt. Maar Forum heeft zijn eisenpakket daarvoor al eerder bekendgemaakt: het migratiebeleid dient strenger te worden, er moet een streep door het verdrag van Marrakesh, en staatssecretaris Mark Harbers van vreemdelingenzaken zal het veld moeten ruimen. En: de ambities rond het terugdringen van de uitstoot van kooldioxide moeten aanzienlijk getemperd worden.
Milieupartij
Dat zullen D66 – dat zich met Rob Jetten als fractievoorzitter in de Tweede Kamer meer en meer tracht te profileren als milieupartij – en de ChristenUnie niet laten gebeuren. In het louter theoretische geval dat het premier Mark Rutte al zou lukken tot afspraken te komen met Baudet volgt er een kabinetscrisis. De vier partijencoalitie, toch al een wankel geheel gezien de onderlinge verschillen tussen de samenwerkende partijen, kan dergelijke afspraken niet overleven.
Jetten gaf gisteren al onmiddellijk een schot voor de boeg. Forum voor Democratie heeft, aldus Jetten, met zijn eisen zichzelf al uitgesloten van samenwerking met het kabinet in de Eerste Kamer. ,,Er is natuurlijk wel een partij die tegen het klimaatbeleid is, die grenzen wil sluiten, die wil dat bewindspersonen aftreden en Nederland uit de Europese Unie gaat. Dus die partij heeft zichzelf al uitgesloten van samenwerking met de coalitie.”
Baudet mag een grote overwinning behaald hebben en populistisch rechts mag in de Nederlandse politiek groter zijn dan ooit, er zijn andere meerderheden te vormen. Met GroenLinks als tweede winnaar van woensdag heeft het kabinet een alternatief ter linkerzijde. Ook de PvdA, de tweede kandidaat voor die samenwerking, deed het woensdag naar verhouding helemaal niet slecht. Weliswaar was er opnieuw verlies, maar vergeleken met de laatste Kamerverkiezingen kon politiek voorman Lodewijk Asscher zowaar winst noteren.
CO2-belasting
Mark Rutte maakte de draai naar GroenLinks en de PvdA vorige week al toen hij aankondigde dat de industrie een belasting op de uitstoot van CO2 mag verwachten. Er liggen echter nog wel wat andere eisen. In het kader van het klimaatbeleid, maar ook ( waarom niet, als er gebedeld moet worden om steun?) op andere terreinen.
Het is dus goed mogelijk dat in de politiek de paradoxale situatie ontstaat dat een rechtse overwinning tot een linkser beleid leidt. Hoe logisch en hoe voor de hand liggend dat ook mogen zijn, het kan opnieuw en extra druk leggen op het politiek stelsel, zoals Nederland dat kent. Zo lang evenredige vertegenwoordiging het uitgangspunt is van het stelsel zal er niet per se een rechte lijn zijn van een verkiezingsoverwinning naar daadwerkelijke macht.
Het is helemaal niet raar als de komende maanden de teleurstelling in de samenleving weer zal groeien
De positie van Lodewijk Asscher is daarbij door de verkiezingsuitslag van woensdag opeens onverwacht sterker geworden. De coalitie heeft naar alle waarschijnlijkheid als de nieuwe Eerste Kamer geïnstalleerd is aan de steun voor wetsvoorstellen van één fractie uit de oppositie genoeg. Dan kan (theoretisch) Forum voor Democratie zijn, dan kan GroenLinks zijn en dat kan de PvdA zijn. Bij de PvdA moeten ze een dergelijk scenario voor afgelopen woensdag niet hebben durven dromen.
Alleen steun verlenen biedt de mogelijkheid van meer invloed op het uiteindelijke voorstel. Daar staat tegenover dat de drie linkse partijen, PvdA, GroenLinks en de Socialistische Partij na de Kamerverkiezingen pogingen doen de linkse samenwerking weer wat vorm te geven. Solistisch optreden van de PvdA, dan wel GroenLinks draagt linkse samenwerking vrijwel definitief ten grave.
Oudedagsvoorzieningen
Het is al met al helemaal niet raar als de komende maanden – het kabinet heeft niet veel tijd meer om voor beleid op het terrein van het klimaat en ook op het terrein van de oudedagsvoorzieningen steun te werven – de teleurstelling in de samenleving weer zal groeien. En het is niet de eerste keer. Dit probleem bestaan eigenlijk sinds de klassieke grote partijen massaal kiezers verloren en de flanken oprukten. Een begin van een politiek antwoord daarop is er hoegenaamd niet, terwijl het probleem nijpender en nijpender wordt en een ernstige systeemcrisis niet onvoorstelbaar is.
Mark Rutte heeft aan dergelijke overwegingen op dit moment geen boodschap. De bestuurbaarheid van Nederland is er, zo stelde hij al meteen woensdagavond, niet minder op geworden. Hij heeft geen ongelijk, getalsmatig hoeft er niet zo veel aan de hand te zijn. En ook wat de inhoud van het beleid betreft zal het allemaal wellicht wel meevallen. Of de kiezer dit allemaal op de iets langere termijn nog kan billijken is echter een geheel andere vraag.
De uitslag van de verkiezingen van woensdag leidt bovendien tot andere gevaren voor het huidige parlementaire stelsel. De rol van de Eerste Kamer staat al heel lang onder druk, maar de uitslag kan daar heel gemakkelijk nog een schepje bovenop doen.
De coalitie zal steun zoeken bij andere partijen, per onderwerp of via een breder (zeg maar alternatief) regeerakkoord. Dat zal echter in de Tweede Kamer gebeuren. Daar immers ligt het politiek primaat. Niet de nieuwe fractievoorzitter van de PvdA in de eerste Kamer, Mei Li Vos, sluit akkoorden met Rutte, maar Lodewijk Asscher.
De Eerste Kamer wikt, maar de meerderheid in de Tweede kamer zal na woensdag meer dan ooit beschikken
Als dergelijke akkoorden er daadwerkelijk komen, betekent dat een verdere inperking van de vrijheid van leden van de Eerste Kamer. Er komen in dat geval, meer dan nu al het geval is, politieke instructies over hoe te handelen van de politieke baas aan de overkant van het Binnenhof.
Hoe kan een senator nog naar de rechtmatigheid en doelmatigheid van een wetsvoorstel kijken, waar zijn collega’s in de Tweede Kamer met veel pijn en moeite punten en puntjes van de eigen partij in hebben weten te krijgen? De Eerste Kamer wikt, maar de meerderheid in de Tweede Kamer zal na woensdag meer dan ooit beschikken. Er hangt te veel van af voor de bestuurbaarheid van Nederland.
Minderheidskabinetten
Hoewel elk van de drie kabinetten-Rutte in de Tweede Kamer steeds een meerderheid had, krijgen we in Nederland steeds meer te maken met een soort cultuur van minderheidskabinetten. Bij die cultuur hoort veel overleg (vooral in gesloten kamertjes, wat CDA-leider Sybrand van Haersma Buma ook moge zeggen en hoe transparant hij ook zou willen zijn) en instabiliteit.
Die cultuur verhoudt zich echter ook slecht met een tweekamerstelsel, zoals ervaring in Scandinavische landen laat zien. Het kan geen toeval zijn dat in die landen het verschijnsel minderheidskabinet gemeengoed is en dat het ene land na het andere het tweekamerstelsel afgeschafte. Denemarken al in 1951, Zweden in 1970 en Noorwegen tenslotte in 2007.
De staatscommissie hervorming parlementair stelsel, de commissie-Remkes, zag in haar eindrapport van december vorig jaar nog een betekenisvolle plaats voor de Eerste Kamer. De toevoeging van de commissie bij die conclusie was echter veelzeggend. Om de Eerste Kamer te laten functioneren, dienen politici de eigenheid van de senaat wel te respecteren. Zo niet, dan zou de Eerste Kamer snel overbodig worden. Dat kan zo maar versneld in gang worden gezet door de verkiezingsuitslag van woensdag.
Nederland heeft gestemd voor de Provinciale Staten en de waterschappen. Lees hier reportages, de laatste uitslagen en analyses.
Lees ook:
De PvdA van Asscher krijgt een sleutelpositie: Ik wacht af
De PvdA kan de doorslag gaan geven in de Eerste Kamer. Lodewijk Asscher wil best zaken doen, maar het kabinet is aan zet.
Zoveel verandert er nog niet, relativeert Rutte III
Behoedzaam reageert de coalitie op de verkiezingswinst van Forum voor Democratie. Even afwachten, is het devies. Forum zelf houdt de kaarten ook nog op de borst.