Plotseling verschenen ze op strategische punten in de Krim, in februari 2014: gemaskerde militairen in uniformen zonder insignes. Het duurde desondanks niet lang voordat duidelijk werd dat ze Russisch waren.
Ze bezetten het regionale parlementsgebouw, installeerden een pro-Russische regering en hielden een referendum over de toekomst van de regio, dat een stalinistisch aandoende uitslag kende: 96,7 procent van de kiezers koos voor annexatie door Rusland. De nieuwbakken Republiek van de Krim sloot zich aan bij de Russische Federatie.
Daarmee was de kous niet af. Oekraïne weigert de Russische annexatie te erkennen en wordt daarbij gesteund door het westen. In twee andere regio's, Donetsk en Loegansk, samen bekend als 'Donbass', hebben pro-Russische separatisten ook hun eigen republieken uitgeroepen. Daar duurt de oorlog op een laag pitje voort.
Volgens de Verenigde Naties heeft het Oekraïneconflict tot nu toe zo'n 13.000 dodelijke slachtoffers geëist, onder wie meer dan 3.000 burgers.
Gemaskerde militairen zonder insignes bezetten in februari 2014 strategische punten in de Krim. Al snel bleken ze Russisch te zijn. (Foto: AFP)
'Oekraïneconflict kent twee realiteiten'
Nicolaas Kraft van Ermel, historicus gespecialiseerd in Rusland, Oekraïne en Polen van de Rijksuniversiteit Groningen, spreekt van twee realiteiten in het Oekraïneconflict: een feitelijke en een juridische.
"De Krim wordt effectief bestuurd als een deel van Rusland. De praktijk is dat dit Rusland heel veel geld kost en Oekraïne niets meer over het gebied te zeggen heeft", zegt hij. "De andere realiteit is een juridische. Daar is het zo dat de Krim eigenlijk nog altijd onderdeel is van Oekraïne, want niemand erkent dat het onderdeel is van Rusland, met uitzondering van Rusland zelf."
Brede internationale erkenning van de annexatie van de Krim hoeft Moskou voorlopig niet te verwachten. De NAVO blijft Oekraïne steunen, zei secretaris-generaal Jens Stoltenberg begin maart nog tijdens een overleg op het hoofdkwartier van de verdragsorganisatie. "De Krim maakt deel uit van Oekraïne. Vijf jaar later erkennen de NAVO-bondgenoten de illegale annexatie door Rusland niet, en dat zullen ze ook niet doen. We blijven Oekraïne bijstaan met politieke en praktische steun."
Russische annexatie is dure grap
Op economisch gebied valt er niet veel te halen in de Krim, zegt Kraft van Ermel. "Met uitzondering van de kust is het een semiwoestijn, dus de productiviteit qua landbouw en dat soort dingen ligt niet hoog. Buiten de Russische marinebasis is er niet bijster veel werkgelegenheid."
De Krim was altijd een populaire toeristische bestemming (voor Russen en Oekraïners vergelijkbaar met wat Zuid-Frankrijk voor Nederlanders is), maar de annexatie heeft de toerismesector op het schiereiland flink aangetast. Oekraïense vakantiegangers kunnen er niet meer komen.
Dit wordt een 'bevroren conflict' genoemd, en ik denk dat het nog wel even zal voortduren.
De infrastructuur op het schiereiland is sinds de Russische overname op de schop gegaan. Dat was bepaald niet goedkoop, zeker gezien de westerse sancties tegen Rusland. Er werd een brug gebouwd om een verbinding met het Russische vasteland tot stand te brengen. Verschillende westerse bedrijven kwamen in opspraak vanwege hun betrokkenheid bij dat project.
Omdat de Krim vroeger vrijwel alle elektriciteit aangeleverd kreeg uit de rest van de Oekraïne, bouwde Rusland er twee nieuwe energiecentrales. Ook daarbij lijken sancties te zijn omzeild. Volgens het Duitse Siemens werden twee gasturbines van de fabrikant onder valse voorwendselen naar de Krim vervoerd. Rusland zegt de turbines zelf te hebben gebouwd.
Warmwaterhaven van het 'Heilige Rusland'
Als het besturen van de Krim zo'n grote en kostbare inspanning is, waarom wilde Rusland het gebied dan hebben? Daar is een simpele uitleg voor, zegt Kraft van Ermel: de grote strategische waarde. "Het is het gebied waar Rusland zijn enige warmwatermarinehaven heeft."
Het streven naar een haven die niet een groot deel van het jaar wordt afgesloten door zee-ijs is al eeuwen een hoeksteen van de Russische territoriale ambities. Dat leidde in de negentiende eeuw al mede tot een groot conflict: de Krimoorlog (1853-1856), die grofweg een miljoen levens eiste.
Naast de strategische waarde, is er de symbolische. Die legt weliswaar veel minder gewicht in de schaal, maar is in eigen land uitstekend te verkopen. "Het Kremlin stelt het zo voor: de Krim is onderdeel van het Heilige Rusland. Het is een van de gebieden waar Rusland zijn bakermat vindt, het gebied waar bijvoorbeeld het orthodox-christendom is binnengekomen."
De Krim is de facto Russisch gebied, maar dat geldt niet voor twee andere conflictzones in Oost-Oekraïne: Donetsk en Loegansk. In delen van die regio's hebben pro-Russische separatisten de macht gegrepen en twee 'zelfstandige volksrepublieken' uitgeroepen. Zij vechten, met verdekte ruggensteun van Rusland, tegen Oekraïne aan een frontlijn die dwars door de twee gebieden loopt en waar weinig beweging in zit.
Aan dat front, dat steeds meer op een loopgravenoorlog gaat lijken naarmate de strijdende partijen zich verder ingraven, is sprake van "een soort gewapende wapenstilstand", zegt Kraft van Ermel. "Er wordt af en toe heen en weer geschoten."
Situatie zit politiek en militair muurvast
Rusland heeft de Krim al in handen en heeft weinig motivatie om het conflict in Donetsk en Loegansk op de spits te drijven, zegt Kraft van Ermel. Vreemd genoeg heeft ook de Oekraïense politieke elite er belang bij de huidige status quo te handhaven. De naderende Oekraïense presidentsverkiezingen zullen daar waarschijnlijk niet veel aan veranderen.
"Het Oekraïense politieke landschap is eigenlijk heel raar", stelt de Rusland- en Oekraïnekenner. Politieke partijen op basis van ideologie, zoals wij die in Nederland kennen, zijn er niet. Politici zijn verbonden aan een elite van oligarchen die feitelijk de macht heeft, en zetten zich vooral in voor de - vooral economische interesses - van hun broodheren. "Ze verkopen dat natuurlijk wel als opkomen voor de belangen van Oekraïne."
Voor de start van het Oekraïneconflict waren die politici grofweg in te delen in twee kampen: pro-Europees en pro-Russisch.
De annexatie van de Krim en de afscheiding van Donetsk en Loegansk, waar grote delen van de bevolking zich identificeren als etnisch-Rus, zorgden ervoor dat de pro-Russische politici in één klap een groot deel van hun electorale achterban kwijtraakten. In de landelijke politiek is hun stem daardoor veel minder luid dan voorheen.
De slechte prestaties van het Oekraïense leger hebben geleid tot de opkomst van burgermilities, zoals het extreemrechtse Azovbataljon, die zijn opgenomen in de Oekraïense strijdkrachten. (foto: AFP)
Vijand van buiten komt goed van pas
Dat zou een flinke opsteker moeten zijn voor pro-Europese of andere anti-Russische politici, maar ook zij bevinden zich in een lastige spagaat. Onder de Oekraïense bevolking heerst veel onvrede over de door en door corrupte overheid. Een conflict met een vijand van buiten kan dan dienen als welkome afleiding.
Dat lijkt te werken, zegt Kraft van Ermel. "De patriottistische gevoelens in Oekraïne zijn enorm toegenomen." Politici beloven dat de Krim en de andere twee regio's onlosmakelijk deel uitmaken van het vaderland en nooit zullen worden opgegeven.
Extra complicatie is dat een groot deel van de strijd aan het front in Donetsk en Loegansk is uitbesteed aan nationalistische, vaak extreemrechtse milities. Die werden formeel deel van de Oekraïense strijdkrachten gemaakt, nadat het reguliere Oekraïense leger niet veel bleek klaar te spelen.
Hun aanwezigheid is militair handig voor de Oekraïense overheid, maar beperkt ook de politieke en diplomatieke bewegingsruimte. Alles wat kan worden gezien als een toezegging aan de vijand, zou een groot aantal zwaarbewapende mannen heel boos maken.
Dit wordt een 'bevroren conflict' genoemd, een frozen conflict", zegt Kraft van Ermel, "en ik denk dat het nog wel even zal voortduren."