Nederlands oppervlaktewater scoort een dikke onvoldoende

Over een jaar of acht moet al het oppervlaktewater in Nederland voldoen aan de strenge eisen, die de EU aan de waterkwaliteit stelt. Acht jaar klinkt alsof er genoeg tijd is, maar volgens Natuur & Milieu haalt Nederland peiljaar 2027 vrijwel zeker niet. Brussel kan dan hoge boetes uitdelen. Van de grote rivieren en van de meren voldoet 99 procent niet aan de eisen, stelt de milieuorganisatie in een rapport dat donderdag verschijnt.

De situatie is vooral zorgelijk bij de kleine waters, zoals sloten en vijvers. Bijna niemand weet hoe het daarin is gesteld met de waterkwaliteit, omdat er nauwelijks metingen worden gedaan, aldus Natuur & Milieu. Toch vormen ze bij elkaar een derde van al het Nederlandse oppervlaktewater.

De milieuorganisatie deed literatuuronderzoek en sprak met de rijksoverheid, waterschappen, adviesbureaus, wetenschappers en belangenorganisaties over het waterbeheer. Conclusie: de verschillende partijen werken langs elkaar heen. Het waterkwaliteitsbeheer in Nederland is niet effectief, doordat de verantwoordelijkheid is versnipperd en doordat er nauwelijks toezicht is op naleving van de ­regels, aldus het rapport.

Nederland scoort een ruime onvoldoende als de Europese norm wordt aangehouden. Vooral de ecologische waterkwaliteit, belangrijk voor het functioneren van planten en dieren, krijgt een dikke min. Er is vrijwel geen open water dat aan de norm voldoet. Bij de chemische verontreinigingen, bijvoorbeeld door meststoffen en resten van bestrijdingsmiddelen, komt bijna 60 procent niet door de test.

Vrijgesteld van rapportage

Nederland heeft ooit de stadswateren en sloten vrijgesteld van Europese rapportage. Dat was overzichtelijker, omdat er nu eenmaal veel water is in Nederland. In Spanje hebben ze het wat dat betreft een stuk makkelijker. Maar omdat Nederland de kleine wateren van de doelen van de Europese ‘Kaderrichtlijn water’ uitzonderde, wordt de waterkwaliteit hier nauwelijks gecontroleerd. De meeste experts die Natuur & Milieu voor het onderzoek sprak, stellen ‘dat het niet best is gesteld met kwaliteit’ van deze kleine wateren. Een meerderheid van de deskundigen voorspelt dat Nederland in 2027 de Europese doelen niet gaat halen.

De belangrijkste oorzaken van de bedenkelijke toestand van het oppervlaktewater zijn bekend: mest (nitraat en fosfaat), bestrijdingsmiddelen, overstort uit riolen na stortbuiten, medicijnresten en andere verontreinigingen, zoals microplastics.

De organisatie doet een hele reeks aanbe­velingen en wijst erop dat de waterrichtlijn niet vrijblijvend is: het gaat erom dat de waterkwaliteit in Europa op een systematische ­manier op orde wordt gebracht. Er is al veel ­bereikt: stinkende, sterk vervuilde wateren zijn ook in Nederland vrijwel allemaal gesaneerd.

Natuur & Milieu pleit in het rapport voor ­effectievere samenwerking tussen de overheidsinstanties, die met waterkwaliteit te maken hebben. De rijksoverheid heeft de belangrijkste troef in handen om de waterkwaliteit te verbeteren. ‘Er is geen excuus om slecht beleid te blijven voortzetten.’

De ministeries van landbouw, natuur en voedselkwaliteit en van infrastructuur en ­waterstaat moeten waterbeleid gaan bundelen. ‘Denk daarbij aan het minder aantrekkelijk maken van de inzet van bestrijdingsmiddelen met een hoog risico, en het voorkomen dat mest in hoge concentraties wordt uitgereden op het land. Momenteel volgt de overheid de lijn van schadeherstel, terwijl het veel effectiever is om de vervuiling bij de bron aan te pakken.’

Verder vindt Natuur & Milieu dat de toelating van bestrijdingsmiddelen strenger moet: het criterium voor ecologische schade moet worden aangescherpt. Ook moeten fabrikanten verantwoordelijk kunnen worden gesteld voor de milieurisico’s van hun producten. ‘Daarmee wordt het voor boeren en telers aantrekkelijker om voor laag-risicomiddelen te kiezen, die nu nog vaak duurder zijn.’

Mest uitrijden

Ook de controle op naleving van de regels, ­bijvoorbeeld voor het uitrijden van mest, moet volgens Natuur & Milieu worden versterkt. ‘De mestfraude die vorig jaar in zuid-Nederland aan het licht kwam, toont aan dat de controle niet altijd afdoende is.’ Daarnaast zou er strenger moeten worden gecontroleerd op de verplichting om bij het spuiten van bestrijdingsmiddelen kwetsbare zones vrij te houden. Boeren moeten een strook land van minimaal een halve meter naast oppervlaktewater vrijhouden, maar soms moet die strook breder zijn, afhankelijk van het geteelde gewas en de gebruikte middelen.

Volgens het rapport blijkt uit het grote aantal normoverschrijdingen bij vaste meetpunten voor bestrijdingsmiddelen en meststoffen in oppervlaktewater dat de handhaving door de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit niet optimaal is. ‘Omdat overmatig mestgebruik zo’n kritische rol speelt in de ecologische waterkwaliteit, is het belangrijk dat de handhaving beter wordt.’

De 21 waterschappen, die gezamenlijk 35.000 vierkante kilometer water beheren, hebben volgens het rapport nauwelijks bevoegdheden om belangrijke vervuilings­bronnen, zoals mest of bestrijdingsmiddelen, aan te pakken. Het beleid is volledig versnipperd, aldus Natuur & Milieu. De lobby van fabrikanten, de landbouw en andere belanghebbenden tegen serieuze milieumaatregelen is invloedrijk. Op 20 maart zijn er tegelijk met de Statenverkiezingen ook verkiezingen voor de waterschappen.

Planten en dieren

De slechte waterkwaliteit in Nederland leidt volgens het rapport tot aantasting van het zelfreinigend vermogen van oppervlaktewater. Dit heeft gevolgen voor plant- en diersoorten, die afhankelijk zijn van schoon water. De biodiversiteit in zoet water neemt volgens het rapport veel sneller af dan in andere bedreigde ecosystemen.

‘Geschat wordt dat de achteruitgang van plant- en diersoorten in zoet water tot wel vijf keer sneller gaat dan die van soorten op het land.’ Van de watervogels wordt meer dan vijftig procent van de soorten bedreigd met uitsterven en bij de amfibieën is dat bijna een derde, aldus het rapport. Bij landvogels ligt dat percentage volgens wetenschappelijk onderzoek rond de twaalf procent en bij zoogdieren op bijna een kwart.

De slechte waterkwaliteit is ook een risico voor de drinkwatervoorziening. In de afgelopen jaren zijn meer dan twintig waterwinputten in oost- en zuid-Nederland gesloten, omdat het opgepompte water te sterk vervuild was met meststoffen. Zuivering zou daardoor te kostbaar worden. In 89 waterwinputten zijn tussen 2000 en 2015 hogere doses meststoffen gemeten dan wettelijk is toegestaan. ‘Experts vrezen dat er nog meer putten moeten worden gesloten. De kosten voor de drinkwatervoorziening zullen hierdoor waarschijnlijk stijgen.’

Rob van Tilburg van Natuur & Milieu, zegt dat hij geschrokken is van de resultaten in het het onderzoeksrapport. “Niet meer dan één procent van het gemeten water voldoen aan de richt­lijnen voor waterkwaliteit. De vervuiling maakt het steeds moeilijker en duurder om ons water te zuiveren. Ook de natuur staat hierdoor steeds meer onder druk. Ingrijpen is nodig om verlies aan soorten te vermijden.”

Wat kan een burger doen (volgens Natuur & Milieu):

1. Vergroen je tuin. Haal zoveel mogelijk tegels eruit, zodat regenwater in de grond kan wegzakken. Koppel hemelwater af van het riool en laat het water in een regenton lopen.

2. Wees zuinig met water. Douche zo kort mogelijk en zet de wasmachine alleen aan met een volle lading.

3. Kies bewust in de supermarkt. Koop producten die duurzaam zijn geteeld en kies voor plantaardige producten, omdat voor de productie van vlees veel meer water nodig is.

4. Verbouw je eigen voedsel, zonder bestrijdingsmiddelen.

5. Kies voor waterkwaliteit. Stem bij de waterschapsverkiezingen op een partij die zich actief inzet voor verbeteren van het oppervlaktewater. Op de website van Natuur & milieu staat een stemhulp voor de verkiezingen: natuurenmilieu.nl/waterschappen.

Lees ook:

Waterkwaliteit landbouwgebieden slecht door bemesting

In de helft van de Nederlandse landbouwgebieden is de waterkwaliteit in sloten en beken onvoldoende, blijkt in 2012 uit onderzoek van de Unie van Waterschappen. Dit is te wijten aan bemesting. Het aan banden leggen van mestgebruik sinds 1986 heeft wel tot verbetering geleid, maar verdere maatregelen zijn nodig.

De sloot kan best nóg schoner

Door voorzichtig om te gaan met bestrijdingsmiddelen zorgden de meeste boeren voor schone sloten, maar de bloemen- en bollentelers lieten het afweten. Tijd voor extra maatregelen.

Meer nodig voor veilig drinkwater in Nederland

Betere bescherming van drinkwaterbronnen vraagt harde afspraken, betoogt Hans de Groene, directeur van Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin).