Waar komt de nieuwe Jodenhaat vandaan?
Antisemitisme is een groeiend probleem in Europa. Waar komt het vandaan en wie zitten erachter?
Een paar willekeurige incidenten die opvielen in de afgelopen weken. In het oosten van Frankrijk zijn tachtig Joodse graven beklad met swastika’s. Tijdens een conferentie over de Holocaust in Parijs zijn Poolse onderzoekers uitgescholden en online bedreigd door Poolse activisten die de conferentie betitelden als anti-Pools. Een Hongaarse minister en vriend van premier Viktor Orbán beschuldigde een belangrijk afgevaardigde van de Joodse gemeenschap in Groot-Brittannië ervan politiek gemotiveerde leugens te verspreiden toen ze wees op het groeiende antisemitisme onder Orbán. En in het Verenigd Koninkrijk stapten in totaal acht Labour-parlementariërs op, onder meer uit onvrede over het antisemitische sentiment binnen de partij.
Antisemitisme is een groeiend probleem in Europa en het manifesteert zich in alle geledingen van de maatschappij: zowel politici als individuen als sociale bewegingen maken zich er schuldig aan.
Met name in Frankrijk, waar de gele hesjes zich vaker van hun extremistische kant laten zien, neemt het aantal antisemitische incidenten toe. In 2017 werden er nog 311 geregistreerd, in 2018 waren dat er al 541. Het baart de Franse president Emmanuel Macron zorgen. Hij zei vorige week in een toespraak dat het antisemitisme in zijn land een hoogtepunt heeft bereikt. Macron beloofde harder op te treden tegen Jodenhaat.
Zijn regering omarmt voortaan de werkdefinitie voor antisemitisme van de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). Overigens stellen critici dat de IHRA een erg strikte definitie hanteert: kritiek op Israël wordt al snel als antisemitisch ervaren, zeggen zij.
Dat neemt niet weg dat de Joodse gemeenschap in Europa zich in toenemende mate onveilig voelt. Een recente enquête onder 16.300 Joden in de twaalf Europese lidstaten met de grootste Joodse gemeenschappen, uitgevoerd door de European Union Agency for Fundamental Rights (FRA), schetst een verontrustend beeld. 89 procent van de ondervraagden is van mening dat het antisemitisme in de afgelopen vijf jaar is toegenomen, 85 procent noemt dat een serieus probleem.
Onvrede
De Joodse gemeenschap in Europa wordt vaak geconfronteerd met uitspraken als ‘Israëli’s gedragen zich net als nazi’s richting de Palestijnen’ of ‘Joden hebben te veel macht’ of ‘Joden gebruiken de Holocaust voor hun eigen doeleinden’. In Frankrijk wordt antisemitisme door 95 procent van de respondenten als groot probleem ervaren, in Duitsland is eenzelfde trend zichtbaar. Alleen in Italië en Spanje ziet de Joodse gemeenschap werkloosheid en corruptie als grotere maatschappelijke kwesties.
De enquête wordt iedere vijf jaar uitgevoerd en nog nooit was de onvrede zo groot. De respondenten zeggen dat het antisemitisme zich het vaakst manifesteert op het internet en sociale media, gevolgd door de media en in de politiek.
Iedere politieke traditie, iedere religie, lijkt haar eigen antipathie jegens Joden te hebben ontwikkeld
Andere onderzoeken onder de Joodse gemeenschap schetsen eenzelfde soort beeld. De laatste Eurobarometer, een enquête in 28 lidstaten, laat zien dat 89 procent van de Joden vindt dat antisemitisme sterk is gestegen in de afgelopen vijf jaar, terwijl 36 procent van de rest van de bevolking dat zo ervaart.
Antisemitisme is in het oosten van Europa vooral zichtbaar onder (extreem)-rechtse groepen of politici. Terwijl in West-Europa extremistische moslims of linkse politici zich er schuldig aan maken. “Iedere politieke traditie, iedere religie, lijkt zijn eigen antipathie jegens Joden te hebben ontwikkeld”, zegt Jonathan Boyd, voorzitter van het Britse Institute for Jewish Policy Research. “Wanneer de spanningen toenemen in de maatschappij en mensen een zondebok zoeken, groeit het antisemitisme.”
Oorlog in het Midden-Oosten: antisemitisme onder moslims
Het is een bekend patroon: in de afgelopen twintig jaar gaan antisemitische aanvallen hand in hand met spanningen in het Midden-Oosten. “Het is alsof het conflict tussen Israël en de Palestijnen wordt geïmporteerd”, zei de historicus Marc Knobel tegen de Britse krant The Guardian.
Het islamitische antisemitisme wordt in dat kader ook vaak toegeschreven aan de vluchtelingen uit Arabische landen (Syrië, Irak, Afghanistan) die de afgelopen jaren naar het Westen trokken en die zich verbonden voelen met de Palestijnen. Het aantal antisemitische incidenten in Duitsland is toegenomen sinds 2015, het jaar dat veel vluchtelingen zich daar vestigden. De Joodse gemeenschap in Duitsland voelt zich om die reden in toenemende mate bedreigd door moslims, blijkt uit de FRA-enquête. Om het antisemitisme onder vluchtelingen tegen te gaan hebben Joodse organisaties in Duitsland zelfs speciale lessen voor migranten geïntroduceerd. Die moeten voorlichting geven over de Holocaust.
Overigens zijn er geen bewijzen dat de toename van antisemitisme in Duitsland samenhangt met de toename van het aantal vluchtelingen. In Nederland concludeerden migratie-onderzoekers Leo Lucassen en Annemarike Stremmelaar eerder al dat vluchtelingen uit Arabische landen weliswaar antisemitische denkbeelden meenemen, maar dat niet per se omzetten in daden.
Ook Franse Joden voelen zich vooral bedreigd door moslims. Dat is niet zo verwonderlijk, want Frankrijk is de afgelopen jaren een paar keer opgeschrikt door antisemitische aanvallen uitgevoerd door extremistische moslims. Bijvoorbeeld de jihadist Mohammed Merah die in 2012 bij een Joodse school in Toulouse vier mensen doodde, of de 65-jarige Sarah Halimi die twee jaar geleden werd vermoord door een man die Allahu Akbar riep.
De haat tegen de Joden kan een gezamenlijk doel worden. Een heel enge ontwikkeling. Te meer omdat de gele hesjes geweld niet schuwen.
Recent werd filosoof Alain Finkielkraut op straat uitgescholden en voor zionist en fascist uitgemaakt. De man die werd opgepakt, heeft een islamitische achtergrond en is afkomstig uit de protestbeweging van de gele hesjes. Maar die moslimachtergrond zegt antisemitisme-onderzoeker Vincent Duclert in dit geval niet zoveel. “Het had net zo goed iemand kunnen zijn met extreem-rechts gedachtengoed.”
Wat Duclert beangstigt, is dat de gele hesjes een verzamelplek worden van extremistische groeperingen. Of het nu moslims, extreem-linkse of extreem-rechtse mensen zijn. “Iedereen is daar welkom”, zegt Duclert, die is verbonden aan de school voor sociale wetenschappen in Parijs
Qua denkbeelden verschillen al die stromingen weliswaar, maar ze hebben volgens Duclert een paar dingen gemeen: hun afkeer van instituties én antisemitisme. “De haat tegen de Joden kan een gezamenlijk doel worden. Een heel enge ontwikkeling. Te meer omdat de gele hesjes geweld niet schuwen.”
Anti-Israël: (extreem)-links
In tegenstelling tot de Franse Joden denken de Britse Joden dat het gevaar van links komt. Zij voelen zich in toenemende mate bedreigd door linkse politici, blijkt uit de FRA-enquête.
Antisemitisme op links ligt gecompliceerd, zegt Matthew Lyons, een Amerikaanse onderzoeker en auteur van verschillende boeken over de ideologie van het populisme en van extreem-rechts. “Wanneer ben je antisemitisch? Mag je kritiek uiten op het beleid van Israël en hoe ver kun je daarin gaan?”
Dat gezegd hebbende ziet Lyons wel een toename van het aantal antisemitische incidenten op links. “Kritiek kan al snel doorslaan. Israël is dan een masker om antisemitisme te verhullen. Soms is dat niet zo bedoeld, soms wel.”
In Groot-Brittannië zorgde dit ‘onbedoelde antisemitisme’ zoals Lyons het noemt, voor een verziekte sfeer in de hoge regionen van de Labour-partij. Van partijleider Jeremy Corbyn is bekend dat hij zich schaart achter de Palestijnen, zijn kritiek op Israël steekt hij niet onder stoelen of banken. Op harde antisemitische uitspraken kan hij niet worden betrapt, maar zijn duidelijke standpunten wakkeren wel een bepaalde sfeer aan binnen de partij en daarbuiten.
In Groot-Brittannië hebben we een grote partij die hartstochtelijk anti-Israël is. Sommige Labour-leden uiten zonder gêne hun antisemitische denkbeelden.
“In Groot-Brittannië hebben we een grote politieke partij die hartstochtelijk en irrationeel anti-Israël is”, zegt Jonathan Boyd van het Britse Institute for Jewish Policy Research daarover. “Sommige Labour-leden en -aanhangers uiten daarom zonder enige gêne hun antisemitische denkbeelden. Soms is de aanval specifiek gericht op Joodse partijleden, waardoor die zich niet meer thuisvoelen.”
Het belangrijkste voorbeeld daarvan is de Joodse Labour-parlementariër Luciana Berger, die twee weken geleden opstapte uit onvrede over het antisemitische sentiment binnen haar partij. Zij kreeg vorig jaar bij het Labour-congres zelfs bewaking vanwege doodsbedreigingen die betrekking hadden op haar afkomst.
Er zijn meer incidenten: de voormalige burgemeester van Londen, Ken Livingstone, werd geschorst nadat hij de jonge Hitler in een interview zelf een zionist noemde. Hoewel Livingstone beweerde dat hij verkeerd geciteerd was, zegde hij in mei zijn Labour-lidmaatschap op.
De partij liet een onafhankelijk onderzoek uitvoeren naar aanleiding van de incidenten en daaruit kwam naar voren dat Labour niet doordrenkt is van antisemitisme, maar wel dat er een ‘giftige sfeer’ heerst.
Corbyn heeft inmiddels beterschap beloofd en keurt de incidenten af. Andere politici hebben zich in het openbaar gedistantieerd van alles wat maar riekt naar links antisemitisme.
De Franse president Macron zei vorige week in zijn toespraak: “Anti-zionisme is een moderne vorm van antisemitisme. Achter de ontkenning van het bestaan van de staat Is-raël, schuilt de haat jegens Joden.”
De complotdenkers: (extreem)-rechts
Complottheorieën zijn een belangrijk onderdeel van de antisemitische tendens. Dat is niet nieuw. Dat Joden als globalisten worden neergezet die de macht naar zich toetrekken, is inmiddels een bekend beeld. Maar in een wereld die zich in toenemende mate afkeert van globalisering, duikt de complottheorie steeds vaker op.
De Hongaars-Amerikaanse filantroop George Soros is het belangrijkste gezicht voor de propagandisten van zulke theorieën. Soros wordt niet alleen in Oost-Europa onder vuur genomen, ook in de VS is hij steeds vaker de zondebok. De Hongaarse regering van premier Orbán zegt dat Soros een geheim complot smeedt door migranten naar Hongarije te lokken om de etnische samenstelling van het land kapot te maken.
Waarom juist Soros, de man die in Oost-Europa na de val van de Muur democratische initiatieven steunde? “Omdat hij een machtig propaganda-tool is: hij is Jood, hij verdiende zijn geld in de financiële sector en hij is liberaal. Die combinatie maakt hem een goed doelwit voor rechts”, zegt Matthew Lyons. “Er zit ook een kern van waarheid in: hij ís machtig en hééft veel geld. Maar dat komt niet door zijn Joodse afkomst.” Een slimme strategie denkt Lyons. “Rechtse groeperingen suggereren vooral, maar hebben het niet expliciet over de afkomst van Soros. Toch: als hij geen Jood zou zijn geweest, zou de propaganda minder goed werken.”
AfD kan dienen als katalysator voor verschillende groepen met antisemitische wortels
Zeker in Hongarije worden de complottheorieën rond Soros steeds vaker geloofd. Niet alleen de aanhangers van Orbán denken dat Soros vluchtelingen naar Hongarije wil halen, ook veel oppositiekiezers geloven erin, zo bleek eind vorig jaar uit een enquête van de denktank Political Capital. Onder deze omstandigheden is het niet verwonderlijk dat de Joodse gemeenschap in Hongarije zich het vaakst aangevallen voelt door rechtse kiezers en politici, zo blijkt ook uit de FRA-enquête.
In Polen is een zelfde trend zichtbaar. Ook de regeringspartij PiS schuwt het antisemitisme niet. Vorig jaar was er veel te doen over een wetsvoorstel dat mensen strafte die Polen beschuldigen van medeplichtigheid aan nazi-misdrijven. Dat voorstel werd uiteindelijk versoepeld, maar het zette wel de toon.
Maar het is niet alleen Oost-Europa waar rechts antisemitisme de kop opsteekt, ook in Duitsland is deze trend zichtbaar. Daar steeg het aantal antisemitische incidenten in 2018 met 10 procent ten opzichte van 2017. De rechts-populistische AfD schrijft dat toe aan vluchtelingen. Maar volgens onderzoekers is ook de populariteit van de AfD zelf een oorzaak voor het groeiende antisemitisme. Björn Höcke, AfD-fractievoorzitter van de deelstaat Thüringen, bijvoorbeeld liet zich nogal onbehouwen uit over het Jodenmonument in Berlijn. “De partij kan dienen als katalysator voor verschillende groepen met antisemitische wortels”, zei Abraham Lehrer, voorzitter van de raad voor Joden in Duitsland, onlangs tegen de BBC.
Lees ook: Wat is een antisemiet?
Wat is een antisemiet? In Het Parool van zaterdag werd daarover een oude Joodse witz geciteerd: ‘Een antisemiet is iemand met een meer dan normale hekel aan Joden’. Schrijver Robert Vuijsje, aan wie deze grap werd voorgelegd, kon er wel om lachen.
Het liberale paradepaardje van filantroop George Soros is verdreven uit Boedapest
Eind deze week valt het doek voor de liberale Central European University (CEU) in Boedapest. De universiteit verhuist naar Wenen wegens toenemende repressie. Een portret van het pronkstuk van filantroop George Soros.