Tricky Dick en de onderste steen

Het woordenboek laat weinig aan de verbeelding over. Onafhankelijkheid betekent exact wat de naam zegt. On-af-han-ke-lijk:

1. vrij, zelfstandig
2. door niets bepaald of geregeld

Als je dus onafhankelijk onderzoek laat doen, betekent dit dat onderzoekers volkomen vrij zijn om te onderzoeken. Dat die onderzoekers zich aan niets gelegen laten liggen. Dat ze toegang hebben tot alle informatie die zij nodig achten. Dat ze hun oren niet laten hangen naar opdrachtgevers of machthebbers. Dat ze in alle vrijheid hun rapport schrijven en niets achterhouden. Of aanpassen – dat de opdrachtgever dus niets bepaalt. Omdat onderzoek een essentieel reinigend middel is in een parlementaire democratie en in onze rechtsorde.

Vorige week is het vertrouwen in onafhankelijk onderzoek – weer – geschaad. Bovendien inzake een nationaal trauma: het neerhalen van MH17. De Universiteit Twente onderzocht onder toezicht van het Wetenschappelijk Onderzoeks- en Documentatiecentrum (WODC) het optreden van de overheid in de nasleep van de ramp. Kort gezegd ging dat onderzoek over de 'crisisbeheersingsorganisatie'. Voor die crisisbeheersing was de Nationaal Coördinator Terreurbestrijding en Veiligheid (NCTV) primair verantwoordelijk, geleid door de hoogste functionaris, Dick Schoof, die inmiddels baas van de AIVD is.

Vandaar de associatie: Tricky Dick, naar de bijnaam van de Amerikaanse president Richard Nixon, die uiteindelijk struikelde over Watergate.

Wat bleek uit documenten die Geenstijl verkreeg na een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur? Dat de NCTV in bijna alle fases van het onderzoek meekeek, meestuurde en invloed probeerde uit te oefenen: bij de opdracht, de insteek, de begeleiding, lopende het onderzoek, en, jawel, bij de conclusies. De hoofdconclusie werd na druk afgezwakt. En vrijwel overal waren de vingerafdrukken van Dick Schoof zichtbaar. Vandaar de associatie: Tricky Dick, naar de bijnaam van de Amerikaanse president Richard Nixon, die uiteindelijk struikelde over Watergate.

De Kamer reageerde kritisch, wilde opheldering, maar klonk toch tamelijk gematigd. Minister Dekker (Rechtsbescherming) verdedigde Schoof: die had weliswaar iets meer ‘afstand’ moeten houden, maar hij begreep de emotionele betrokkenheid van de topambtenaar. En premier Rutte hield zich wat op de vlakte, maar verwees naar het ‘gezag’ dat Schoof met zijn staat van dienst had verworven. Die reacties zijn een miskenning van wat er hier op het spel staat. Als onafhankelijk onderzoek niet écht onafhankelijk is, dan doe je exact het tegenovergestelde van wat je beoogt: je holt vertrouwen uit.

Veelzeggend was de hartenkreet van Pieter van Vollenhove – luis in de pels, oud-voorzitter van de Onderzoekraad voor Veiligheid (OVV) vrijdag op twitter:

Het curieuze is: dat onderzoek van de Universiteit Twente is een omvangrijk en vrij kritisch rapport. De toon is wat gouvernementeel en braafjes, maar inhoudelijk wordt er vrij precies gefileerd wat er goed ging, en wat niet. Als je de inmiddels vrijgegeven correspondentie leest, dan blijkt ook dat het WODC redelijk wat druk vanuit de NCTV heeft weerstaan. De hoofdonderzoeker zegt dat er uiteindelijk slechts redactionele wijzigingen zijn doorgevoerd, om de kans op 'acceptatie' van de conclusies te vergroten. En dat terwijl het WODC intern zelf had geconcludeerd dat na de aanpassingen "een heel ander beeld" uit het rapport opsteeg.

Alarmerend vond ik ook de reactie namens Schoof en de NCTV, namelijk dat de bemoeienis en beïnvloeding toen "de gebruikelijke gang van zaken" was. Met 'toen' wordt gedoeld op de periode vóór het WODC onder vuur kwam te liggen, wegens druk op wetenschappelijke publicaties, en aanpassing van rapporten. Inmiddels zijn we drie onderzoekscommissies (naar het functioneren van het WODC) verder. Na het laatste rapport, Ongemakkelijk onderzoek, werd gewezen op het spel van "duwen en terugduwen" waarmee de wetenschappelijke integriteit op het spel kwam te staan. Niet voor niets heeft minister Grapperhaus (Veiligheid en Justitie) inmiddels maatregelen genomen om de onafhankelijkheid beter te waarborgen.

Misschien lees ik teveel thrillers, maar er zijn net iets teveel toevalligheden in dit dossier?

Maar bij dit MH17-onderzoek speelt meer: De Tweede Kamer had expliciet gevraagd: wordt dit onderzoek volstrekt onafhankelijk? Ja, beloofde de minister. Krijgen de onderzoekers alles te zien? Ja, zei de minister (Wat niet waar bleek: geen notulen ministerraad en ook niet de interne politie-evaluatie.). Mogen we alstublieft de opdracht en protocollen voor het onderzoek zien, vroeg de Kamer? Vervolgens bleek de minister dat 'abusievelijk' vergeten; de Kamer kreeg het pas ná afronding van het onderzoek.

Misschien lees ik teveel thrillers, maar er zijn net iets teveel toevalligheden in dit dossier, dat van overheidsregie en sturing door de NCTV doordrenkt is. Wie zat er steeds aan tafel als het over MH17-ging? Dick Schoof. Wie was er ook alweer chef veiligheid burgerluchtvaart? De NCTV. Wie heeft in hemelsnaam verzonnen dat de evaluatie ingeperkt moest worden tot het functioneren van de 'crisisbeheersingsorganisatie', en niet breder, over de rol van de overheid, en taken en verantwoordelijkheden? Waarom mag de Kamer de onderliggende stukken van het WODC-onderzoek niet zien, zoals de gespreksverslagen met ministers? Waarom geeft het kabinet de concept-conclusies en alle aanpassingen niet vrij? Waarom krijgen we geen inzage in de documenten die minister Grapperhaus nu niet heeft vrijgegeven in de Wob-procedure?

Weet u nog, die index van alle MH17-documenten die de overheid zou maken, nadat de Kamer ernaar vroeg? De staat beloofde het, en u raadt het al: de NCTV ging aan de slag en die index kwam er niet. Wist u dat de Kamer in het verleden vertrouwelijke stukken over de kwestie MH17 ter inzage kreeg, en dat ministeries die vervolgens weer terug wilden halen, om te voorkomen dat ze in het archief van ons parlement zouden komen? Allemaal toeval, natuurlijk. Vanwaar de kramp? Wat wordt er afgedekt? Wordt er iets afgedekt?

Een smet gaat niet weg door hem te negeren, wegkijken maakt juist extra kwetsbaar.

Ik heb zo’n voorgevoel dat ons parlement het zal laten lopen, en de zaak niet verder zal onderzoeken. Want ja, onderste steen eerst, Rusland, aansprakelijkheid en strafrecht, daarna misschien nog Oekraïne en het luchtruim. Is dat een reden om deze kwestie te laten rusten? Een smet gaat niet weg door hem te negeren, wegkijken maakt juist extra kwetsbaar.

Voor de parlementariërs en machthebbers die het belang van nader onderzoek en rechtsstatelijkheid niet helemaal doorgronden: er is een interessant rapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid, over jawel, onafhankelijk onderzoek. Over het belang daarvan voor waarheidsvinding, maatschappelijke verwerking, de noodzaak van transparantie en lessen trekken. Les 1: "Het is cruciaal dat onderzoekers op geen enkele wijze onder het gezag van politici en bestuurders vallen." Doe er uw voordeel mee. Vanwege ons aller publiek belang.