Direct naar artikelinhoud
Interview

Activiste Sisonke Msimang: Mandela had meer druk moeten uitoefenen op witte Zuid-Afrikanen

African Activist writer Sisonke Msimang at home in Perth Western Australia

Sisonke Msimang bewondert Nelson Mandela. Maar: ‘Zijn boodschap van verzoening is niet meer alleen geliefd.’ Zondag houdt de schrijfster de eerste Nelson Mandela Lezing.

Boos, op Nelson Mandela? Toen de Zuid-Afrikaanse schrijfster Sisonke Msimang vijf jaar geleden een TED-Talk hield in Soweto, de grootste township van Johannesburg, gaf zij die de titel: ‘Mad at Mandela’. Wie kan er nu boos zijn op de bekendste en wereldwijd meest geliefde Zuid-Afrikaan aller tijden, die voor zijn verzet tegen het apartheidsregime bijna 27 jaar gevangen zat, maar zich als eerste zwarte president vervolgens niet door wrok liet leiden en vrede en verzoening predikte? De BBC riep Mandela vorige maand nog uit tot ‘grootste leider’ van de twintigste eeuw.

“Maar zo zien niet alle Zuid-Afrikanen hem meer”, legt Msimang uit. “Mandela’s radicaalste critici stellen zelfs dat hij de zwarte bevolking heeft verraden.”

Bent u zelf ook boos op Mandela?

“Hoogstens een heel klein deel in mij. Ik denk dat de groep die écht boos is op Mandela klein is. Ook in Zuid-Afrika is hij vooral geliefd. Maar de kritische groep is wel luid. Vooral op sociale media. Buiten Zuid-Afrika bestaat het beeld dat simpelweg iedereen Mandela een held vindt. Maar dat is niet waar. Hoewel de meeste Zuid-Afrikanen hem bewonderen, zijn veel zwarte jongeren teleurgesteld in Mandela’s boodschap van nationale verzoening.

Hij probeerde de emoties van zwarte Zuid-Afrikanen zo sterk te sturen dat er nog maar één acceptabele reactie overbleef: vergeving
Sisonke Msimang

“Mandela is de vader van de natie, maar veel zwarte Zuid-Afrikanen vragen zich tegelijkertijd af wat de waarde van verzoening nog is als de witte minderheid in het land nog altijd blijft weigeren haar witte privileges op te geven. Veel witte Zuid-Afrikanen verzetten zich tegen desegregatie in het onderwijs en zijn faliekant gekeerd tegen de extra hulp die zwarte Zuid-Afrikanen wettelijk krijgen op de arbeidsmarkt. Ze zijn ook vaak tegen herverdeling van land, hoewel die grond tijdens de apartheid van zwarte Zuid-Afrikanen is gestolen. Ze willen kortom dat hun historisch bepaalde vooraanstaande positie behouden blijft.”

Maar dan nog: wat kan er ooit mis zijn met verzoening?

“Zuid-Afrika stond na Mandela’s vrijlating in 1990 onder hoogspanning. Mandela wilde die wegnemen. Hij verzekerde de witte minderheid daarom dat er echt geen gewelddadige opstand zou komen, dat er vergeving zou volgen. Veel mensen zeggen dat hij geen andere keuze had: de dreiging van geweld was zo groot. Maar ik denk dat hij zijn onderhandelingspositie onderschatte. Natuurlijk is het voor mij nu makkelijk praten, in mijn luie stoel met de kennis achteraf, maar Mandela had meer druk moeten uitoefenen op witte Zuid-Afrikanen. Hij had een betere en meer rechtvaardige deal voor de zwarte bevolking uit het vuur kunnen slepen. Witte Zuid-Afrikanen zijn, in het kader van de verzoening, nooit gedwongen werkelijk te erkennen wat zij verkeerd hebben gedaan. En de nadruk op verzoening overschaduwde bovendien de behoefte aan economische herverdeling. De samenhang tussen huidskleur en rijkdom tekent Zuid-Afrika nog steeds sterk. Dat is iets waar de jongere generatie vaak op hamert: wat heb je aan gelijkheid op papier, als de samenleving in de praktijk oneerlijk blijft?”

Mandela probeerde een burgeroorlog te voorkomen. Dat is toch ook wat waard?

“Natuurlijk. De misdaden tijdens de apartheid tegen zwarte Zuid-Afrikanen waren zo zwaar dat Mandela bang was dat het tot een gewelddadige uitbarsting zou komen als hij alle emoties maar op hun beloop zou laten. Dat was begrijpelijk. Maar hij probeerde de emoties van zwarte Zuid-Afrikanen uiteindelijk zo sterk te sturen dat er nog maar één acceptabele reactie op de apartheidsmisdaden overbleef: vergeving.

“Ik denk dat het beter was geweest als Mandela, binnen de grenzen van de geweldsloosheid uiteraard, een groter palet aan emoties had toegestaan. Er bestaat immers een groot verschil tussen boos zijn en wraak willen nemen. Nu hield de verzoening in dat zwarte Zuid-Afrikanen minder boos moesten zijn, in plaats dat witte Zuid-Afrikanen openlijk hun excuses moesten aanbieden. De verantwoordelijkheid voor het helen van de natie kwam zo bij de zwarte slachtoffers te liggen en niet bij de witte Zuid-Afrikanen die de racistische misdaden begingen.

“Helaas is dit een patroon dat je overal in de wereld ziet: als jullie zwarten nu iets minder boos doen, dan gedragen witte mensen zich heus wel wat meer inschikkelijk. Dat is een omdraaiing van de werkelijkheid.”

Mandela’s concept van de regenboognatie is dus niet meer van deze tijd?

“Iedereen kan zien dat het niet langer werkt om over een regenboognatie te praten. Dat komt overigens niet zozeer door Mandela, maar doordat er na hem niemand in Zuid-Afrika is opgestaan om het stokje binnen de verzoeningsdiscussie over te nemen. Zij is hopeloos blijven steken in de jaren negentig. Het is lachwekkend om nu nog te doen alsof iedereen in Zuid-Afrika van elkaar houdt en dolgraag met elkaar wil samenleven: aan de ene kant komt de witte arrogantie steeds naar de oppervlakte borrelen, aan de andere kant een zwart gevoel van teleurstelling en onrechtvaardigheid.

Kijk naar Mandela, die zat 27 jaar in de gevangenis en toen hij vrijkwam was hij toch bereid ons direct te vergeven; waarom doe jij dan moeilijk?

“Na Mandela had iemand anders de verzoeningsdiscussie naar een nieuw niveau moeten tillen en tegelijkertijd moeten zorgen dat de herinnering aan de verschrikkingen van de apartheid ook voor jongeren levend zou blijven. Maar binnen regeringspartij ANC is niemand daartoe intellectueel capabel gebleken. ANC-politici zijn vooral druk bezig zichzelf te verrijken.” 

Zuid-Afrikaanse studenten gingen de afgelopen jaren veelvuldig de straat op - volgens Msimang duidelijke voorbeelden van de voorheen onderdrukte zwarte woede die jaren later alsnog naar buiten komt. De protesten, genoemd naar hun Twitterhashtags #RhodesMustFall en #FeesMustFall, waren gericht tegen de aanhoudende sociaal-economische verschillen die ook binnen het onderwijs waarneembaar zijn: witte studenten zijn op de beste en duurste universiteiten in Zuid-Afrika nog altijd sterk oververtegenwoordigd en het aantal zwarte docenten is er bijvoorbeeld opvallend klein.

Mandela’s concept van de regenboognatie is dus niet meer van deze tijd?

Aan de andere kant spelen witte lobbygroepen juist steeds meer in op een gevoel van wit slachtofferschap. Veel Witte Zuid-Afrikanen menen dat zij sinds de afschaffing van de apartheid nu zelf worden achtergesteld. Een kleine, maar luide groep gaat zelfs zo ver dat zij alarm slaat over wat zij ‘een witte genocide’ noemt: een veronderstelde massamoord op witte Zuid-Afrikanen - vooral op de witte boeren. Daarvoor bestaat overigens geen bewijs. Zuid-Afrika is een land met een extreem hoog moordcijfer, maar daders lijken het niet systematisch op de witte bevolking te hebben voorzien. Sterker nog, de kans vermoord te worden is voor een zwarte Zuid-Afrikaan veel groter.

De term ‘witte genocide’ irriteert Msimang dan ook. “Het is bovendien een gangbaar idee dat witte Zuid-Afrikanen sinds 1994 economisch verschrikkelijk in de verdrukking zijn gekomen”, sneert ze. “Maar als je naar de statistieken kijkt, klopt dat evenmin.” Witte Zuid-Afrikanen zijn gemiddeld nog altijd ruim vijf keer rijker dan zwarte. En de werkloosheid onder witte Zuid-Afrikanen is, ondanks de positieve discriminatie op de arbeidsmarkt, beduidend lager (6,6 procent) dan onder zwarte landgenoten (30,1 procent).

Was Mandela eigenlijk gewoon te aardig voor witte Zuid-Afrikanen?

“Ja, en dat is ook waarom vooral witte mensen zo hartstochtelijk van hem houden. Mandela liet witte Zuid-Afrikanen en koloniale machten wegkomen met hun misdaden. Hij stelde witte mensen, die doorgaans erg angstig zijn voor zwarte woede, telkens weer gerust. Zo groeide hij uit tot een ultieme zwarte knuffelbeer. Hij liet witte mensen geloven dat zwarte slachtoffers alle zonden van witte daders zomaar even konden vergeven. En dat brengt elk zwarte persoon die nog wél boos is over de witte misdaden in het verleden in een lastig parket. Witte mensen kunnen nu zeggen: kijk naar Mandela, die zat 27 jaar in de gevangenis en toen hij vrijkwam was hij toch bereid ons direct te vergeven; waarom doe jij dan moeilijk? Kijk, dáárom zijn sommige zwarte Zuid-Afrikanen boos op Mandela.”

Maar wie zijn die Zuid-Afrikanen dan precies, die boos zijn op Mandela?

“Mensen uit de middenklasse vooral; zwarte Zuid-Afrikanen die dagelijks omgaan met witte landgenoten en daardoor het vaakst worden geconfronteerd met de aanhoudende witte arrogantie. Arme Zuid-Afrikanen snappen natuurlijk ook wel dat het racistische systeem van weleer hen in een achtergestelde positie plaatst, maar een meerderheid van de zwarte mensen in townships en op het platteland komt bijna nooit in contact met witte mensen. Zij zijn dus eerder gefrustreerd over het oneerlijke systeem dan over individuele witte mensen.

“De zwarte middenklasse, die zeer actief is op sociale media, werkt of studeert samen met witte collega’s. Zij voelen zich vaak behandeld als een soort indringers in een economie waar de macht nog altijd voornamelijk in witte handen ligt. Zij ervaren het sterkst hoe witte Zuid-Afrikanen nog voortdurend proberen hun privileges te beschermen.”

We moeten ophouden Mandela slechts te zien als iemand die de gracieuze vergeving van witte Zuid-Afrikanen symboliseert

De discussie rond racisme loopt niet alleen in Zuid-Afrika vaak hoog op. Toch is het in het mondiale klimaat van raciale polarisatie niet wijs om Mandela’s verzoeningsaanpak als oplossing te zien, denkt Msimang. “Want Mandela zei niet tegen witte mensen: ‘Jullie angst voor zwarten is volstrekt niet gebaseerd op de realiteit, maar stoelt puur op jullie eigen racistische denkbeelden.’ Nee, hij stelde witte mensen op hun gemak, bekritiseerde hun angsten niet, garandeerde slechts dat die angsten geen werkelijkheid zouden worden. Als we Mandela als inspiratiebron nemen binnen de relaties tussen zwart en wit in de wereld, zeggen we dus eigenlijk dat zwarte mensen binnen de racismediscussie voortdurend aan de angst van witte mensen moeten toegeven. Die keuze was door de omstandigheden voor Mandela vroeger wel te begrijpen, maar legt vandaag de dag echt geen basis meer voor een solide, evenwichtige relatie tussen zwart en wit in de wereld.”

Maar als Mandela zelfs geen voorbeeld meer kan zijn binnen discussies over racisme, wat is er dan nog over van zijn gedachtengoed?

“We moeten ophouden Mandela slechts te zien als iemand die de gracieuze vergeving van witte Zuid-Afrikanen symboliseert. Zoals je vaak ziet bij zwarte intellectuelen, is het beeld van Mandela te simplistisch. Hij krijgt in de beeldvorming nooit dezelfde intellectuele complexiteit als bijvoorbeeld een Karl Marx, of welke witte politieke denker dan ook. Met Marx kun je het vurig eens of oneens zijn. En we erkennen dat zijn denkbeelden de wereld ingrijpend hebben veranderd. We zouden Mandela veel meer moeten zien in het licht van zijn intellectuele bijdrage aan het humanisme - via zijn diepe overtuiging dat rassenverschillen pure fictie zijn, dat ieder mens strikt gelijk is.

“Dat klinkt inmiddels cliché, maar het is een fundamentele bijdrage die hij heeft geleverd aan het politieke denken. Vooral ook omdat hij zijn ideeën daadwerkelijk vormgaf in een nieuwe, wereldwijd bewonderde grondwet. Zijn werkelijke nalatenschap is dus niet dat hij witte Zuid-Afrikanen na de apartheid vergaf, maar dat hij democratische bruggen wist te bouwen waardoor bevolkingsgroepen die elkaar juist ernstig bleven wantrouwen toch politiek konden gaan samenwerken.” 

Zondag 10 februari 2019 houdt Sisonke Msimang in de Amsterdamse Stadsschouwburg de eerste Nelson Mandela Lezing, georganiseerd door ZAM Magazine. M.m.v. Adriaan van Dis, Bram Vermeulen en Jeangu Macrooy. Kaarten op de site van de Stadsschouwburg: ita.nl/nl/agenda.

Lees ook:

Nelson Mandela - icoon van het optimisme - is nog springlevend

Zuid-Afrika viert de 100ste geboortedag van Nelson Mandela: Obama komt spreken en veel Zuid-Afrikanen zetten zich 67 minuten in voor hun minderbedeelde landgenoten. Ook komt een bundel met brieven uit. ‘Ik ben zeker dat ik weer thuis zal zijn.’

Of Mandela trots zou zijn op het huidige Zuid-Afrika, dat is de vraag

Bongano Manjoli vertelt over de erfenis van Nelson Mandela.