Dwarsliggers verlammen EU steeds opnieuw

Met enige goede wil valt er de laatste tijd best enige toenemende gemeenschappelijke Europese actie te ontwaren in de internationale politiek. Donderdag is EU-buitenlandchef Federica Mogherini bijvoorbeeld in Montevideo als medegastvrouw van een contactgroep om een „politieke oplossing” te vinden voor de crisis in Venezuela. Acht Europese lidstaten zitten erin, waaronder Nederland, samen met enkele Latijns-Amerikaanse landen.

En de top van de EU en de Arabische Liga eind deze maand in het Eygptische Sharm el-Sheikh is de allereerste op dit niveau met de Arabische wereld. Traditioneel was Europese bemoeienis met dit deel van de wereld het domein van de grote EU-lidstaten – die nu eens gecoördineerd optraden, dan weer los van elkaar. Nu komt er een EU-top – er is dus iets in beweging.

Maandag kwamen de 28 lidstaten bovendien met een nieuwe gezamenlijke verklaring over Iran. De inhoud weerspiegelde geen grote veranderingen, maar de verklaring liet zien dat de Europese lidstaten hun onderlinge gekissebis over zo’n verklaring te boven waren gekomen. En vier dagen daarvoor hadden Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk – ook weer na moeizame maanden – een financieel mechanisme gepresenteerd om handel met Iran voort te zetten, ondanks de Amerikaanse sancties. Het duurt nog maanden van technische uitwerking voordat zal blijken of bedrijven – en mogelijk ook niet-Europese landen als Rusland en China – er gebruik van maken. Maar Europa had een stap gezet, als eenheid, los van Amerika.

Dat er een grotere wíl is om eendrachtig op te treden in een turbulente wereld en bij afbrokkeling van het trans-Atlantisch bondgenootschap, is dus duidelijk. Maar lukt dat ook al beter?

Europees onvermogen

Juist de laatste dagen kenmerkten zich door Europees onvermogen om eendrachtig op te treden op het wereldtoneel. Of het nu over Venezuela ging of over de opzegging door Rusland en de Verenigde Staten van het INF-verdrag voor middellangeafstandsraketten: steeds lukte het de EU niet een gemeenschappelijke positie te betrekken.

De opwinding over dat laatste bepaalde vorige week de informele bijeenkomsten in Roemenië van de EU-ministers van Defensie en ook, in de wandelgangen, van hun collega’s van Buitenlandse Zaken. Over de gevolgen voor de Europese veiligheid liet EU-buitenlandchef Mogherini zich daar in minstens zulke dramatische woorden uit als ministers van grote EU-landen, zoals de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Heiko Maas. Vrijdag sprak Mogherini van het schrikbeeld dat Europa zou kunnen terugglijden naar de status van „slagveld of een plek waar andere supermachten elkaar bestrijden”. Het INF-verdrag plaatste Mogherini min of meer op een lijn met de Europese Unie zelf: een garantie dat deze „ver-verwijderde geschiedenis” nooit zou kunnen terugkeren.

„Binnen enkele uren”, zei ze, zou dan ook een EU-verklaring te verwachten zijn die zou pleiten vóór het INF-verdrag. Intussen is duidelijk dat de EU niet met zo’n verklaring komt: niet-NAVO-lid Cyprus werkt niet mee, waardoor de vereiste unanimiteit ontbreekt.

De Europese reacties op de ontrafeling van het INF-verdrag geven aan waar het nu wringt. Enerzijds groeit het besef dat Europese eensgezindheid meer dan ooit nodig is, nu Amerika is weggevallen. En de bereidheid om samen op te treden groeit daardoor ook werkelijk. Duitsland wil een Europese Veiligheidsraad en heeft met Frankrijk daar al eerste stappen voor genomen, in het recent gesloten Verdrag van Aken.

Unanimiteitsregel

Maar om als héle EU eensgezindheid te bereiken, is groeiende bereidheid alleen niet genoeg: zolang er over internationale politieke posities met unanimiteit gestemd wordt, is één land voldoende voor mislukking – en voor krantenkoppen dat de Europese Unie ‘ruziet’ over een gedeeld standpunt. Ook als ondertussen wel degelijk véél Europese landen samen optrekken.

Een aantal landen – wederom Frankrijk en Duitsland voorop – wil daarom af van de unanimiteitsregel over buitenlands beleid. Maar een voorstel van de Europese Commissie daarover stuit op verzet bij de lidstaten. De grootste tegenstanders zijn Hongarije en Polen, geregeerd door partijen die de EU liever de kant op zien gaan van een zuiver intergouvernementele unie. En niet toevallig zijn dat – met Italië – ook de landen die geregeld dwarsliggen bij gemeenschappelijke initiatieven.

Italië zit wel bij de contactgroep over Venezuela, maar blokkeerde met Hongarije en Griekenland deze week een eensluidend Europese steunverklaring voor interim-president Guaidó. Het gaf Rusland de kans het optreden van de EU meteen als „onduidelijk” weg te zetten.

Nog pijnlijker was dat dwarsligpatroon deze week bij vooroverleg met de Arabische Liga over de komende top. Voor de EU is de wens afspraken te maken over migratie hierbij de belangrijkste drijfveer. Maar Polen en vooral Hongarije weigerden elke verwijzing naar internationale afspraken daarover in een gezamenlijke verklaring. Tot onvrede van andere landen wilde Mogherini daarom eigenlijk niet eens beginnen aan het opstellen van een gemeenschappelijk Europees-Arabisch document. Niet alleen vanwege de meningsverschillen tussen de EU en de Arabische Liga, maar ook vanwege verschil van inzicht „binnen onze respectievelijke organisaties”. Waarop Ahmed Aboul Gheit, secretaris-generaal van de Liga haar onderbrak: „Toch vooral binnen de Europese Unie”.