Helpt religie om de wereld te verbeteren?

Sinds vorige maand bekleedt Karam de nieuwe leerstoel religie en duurzame ontwikkeling. Die is ingesteld door de Vrije Universiteit en ontwikkelingsorganisaties Icco en Act Alliance. Met de leerstoel hoopt de VU dat de rol van religie in duurzame ontwikkeling meer erkenning krijgt. “Die hebben we te lang genegeerd”, vindt Azza Karam. De half Nederlandse, half Egyptische is naast hoogleraar ook senior adviseur bij het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties en voorzitter van de werkgroep voor de samenwerking met religieuze organisaties.

Aan de telefoon vanuit New York: “In academische sferen is de erkenning van het verband tussen religie en ­duurzame ontwikkeling iets nieuws. Maar in mijn werk voor de VN hou ik me er al jarenlang mee bezig.”

Wanneer ontstond er aandacht voor de rol van religie in duurzame ontwikkeling?

“Vijftien jaar geleden evalueerden we de millenniumdoelen van de VN, de voorlopers van de duurzame ontwikkelingsdoelen die een eind moeten maken aan wereldwijde uitdagingen als armoede, ongelijkheid en klimaatverandering. We vroegen ons af hoe het kan dat we nog steeds zo’n verontrustend niveau van armoede hebben. Hoe het kan dat er méér oorlog is, niet minder. En hoe het kan dat we nog steeds voor zulke grote klimaatvraagstukken staan. Werken we wel samen met alle betrokken partijen? Of werken we misschien alleen samen met de organisaties die de overheid goedkeurt – de seculiere jongens die hetzelfde denken als wij?

“In de VN hebben we het over het verbeteren van onderwijs, maar kijken we niet naar de islamitische scholen en madrassa’s. We hebben het over het verbeteren van de gezondheidszorg, maar we werken niet samen met de religieuze organisaties die verantwoordelijk zijn voor 30 procent van de gezondheidszorg. We kunnen het ons simpelweg niet veroorloven om religieuze organisaties buiten spel te zetten. Die fout hebben we te lang gemaakt.”

Wat is het aandeel van religieuze organisaties in ontwikkelingshulp?

“Religieuze instanties zijn de oudste leveranciers van ontwikkelingshulp die de mensheid kent. De kerk is niet alleen een plek voor aanbidding, maar ook een plek waar kinderen toegang hebben tot vormen van onderwijs, waar ziekenhuizen kunnen worden opgezet, politieke bijeenkomsten worden gehouden en waar voedsel wordt uitgedeeld in noodsituaties.

“Er is veel onderzoek gedaan naar de rol van religieuze organisaties in het geven van humanitaire hulp wereldwijd. Dat richtte zich niet alleen op instituties, zoals kerken, moskeeën en synagogen, maar ook op religieuze organisaties, zoals Icco en Islamic Relief. Van de toptien grootste spelers wereldwijd, zijn er minstens vier religieus.

“Wat veel mensen niet weten, is dat het Rode Kruis oorspronkelijk ook een religieuze organisatie was – daar komt het kruis vandaan. Om door de VN serieus te worden genomen, moesten veel hulporganisaties seculariseren. Omdat de manier waarop wij over ontwikkeling denken en praten nog steeds heel erg Westers is. Het is sterk beïnvloed door het West-Europese secularisme, want daar kwamen traditioneel de donoren vandaan.”

Welke vragen wilt u beantwoorden? 

“Het zijn er vele. Een paar voorbeelden: wat betekent het om een christelijke ngo te zijn, die zich te midden van de politieke onrust en spanningen in Congo bezighoudt met gezinsplanning? Of: wat betekent het om een islamitische organisatie te zijn in Jemen? Die voedsel, water en onderdak probeert te bieden aan burgers, maar ondertussen door iedereen wordt aangekeken alsof het een islamitische organisatie is die terroristen steunt? En hoe is het om een gelovige vrouw te zijn, die werkt in een seculiere instantie die niks met religie te maken wil hebben?

“Wat is de invloed van de religieuze overtuigingen van beleidsmakers op beslissingen over abortus? Wat is het effect op een islamitische gemeenschap als het een religieuze, in plaats van een seculiere instantie is die meisjesonderwijs aanmoedigt? Maakt dat een verschil? We weten dat het antwoord ‘ja’ is, maar het is zaak dat we de verbanden beter begrijpen. Dat is voor mij de kern van wat we kunnen doen in internationale ontwikkeling.

“Het zijn geen esoterische, maar hele realistische vragen die we moeten beantwoorden om mensen die werken in de ontwikkelingssector te kunnen helpen.”

Op welke vlakken botst religie met de duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN?

“Alle religies hebben het mandaat om voor elkaar te zorgen en die gulden regel vormt de basis van de duurzame ontwikkelingsdoelen. Ik zou bijna durven stellen dat religies in het leven zijn geroepen om hoog te houden wat wij duurzame ontwikkeling noemen.

“Het enige waarbij er wel sprake is van een strijd, is ­mensenrechten. In het bijzonder ­gendergelijkheid: dat is dé test voor alle religieuze organisaties. Die kunnen nog zulke mooie praatjes hebben over ­klimaatverandering of het helpen van arme kinderen, maar pas als je vraagt hoe ze zich positioneren tegenover ­gendergelijkheid weet je echt of ze zich inzetten voor de rechten van de mens. Er zijn maar twee standpunten mogelijk: je bent voor of tegen mensenrechten.”

Wat is er de afgelopen jaren veranderd op het gebied van religie en duurzaamheid?

“Toen we vijftien jaar geleden, bij de evaluatie van de millenniumdoelen, beweerden dat religie van belang is, werd daar extreem negatief op gereageerd. Een hoop vooroordelen kwamen op, want veel mensen denken: religie is IS en Al-Qaida, religie is de katholieke kerk en pedofilie. Maar de wereld van religie is zoveel groter. Het is een cruciale speler in humanitaire hulp en het wordt hoog tijd dat we dat erkennen.

“Inmiddels heeft iedereen het over religie en dat geeft evenveel hoop als zorgen. Een aantal overheden in het Westen is ineens bijzonder geïnteresseerd in de samenwerking met religieuze leiders in het tegengaan van migratie en terrorisme. Terwijl vijftien jaar geleden niemand bereid was te investeren, worden er nu miljoenen neergeteld. Er is dus iets veranderd en religieuze actoren worden gepolitiseerd en geïnstrumentaliseerd.

“Dat is problematisch, want er zit een groot verschil tussen het steunen van religieuze actoren en het steunen van multilaterale organisaties die ­samenwerken met religieuze organisaties. Terwijl de VN zich inzetten voor het wereldwijde belang en voor het ­behalen van de duurzame ontwikkelingsdoelen, zet een regering zich in voor politieke belangen. Als die in strijd zijn met het wereldwijde belang, hebben we een groot probleem. Zeker in het huidige tijdperk, waarin het ­populisme hoogtij viert, is dat een reëel gevaar.”

Lees ook: 

VN-baas is bezorgd: Politiek klimaat bemoeilijkt ontwikkelingswerk

Het is een bittere ironie, zegt Achim Steiner, de hoogste baas van de grootste ontwikkelingsorganisatie van de Verenigde Naties, het United Nations Development Programme. ‘Juist nu de wereld diepgaande veranderingen doormaakt, vermindert het vermogen van landen om samen te werken.’