Terwijl de reddingsoperatie vorderde, werd al snel een rekensom gemaakt: enkel in de streek rond Málaga zouden er ongeveer 1.000 van dit soort illegaal geslagen waterputten bestaan. En terwijl de familieleden van de peuter rouwden, viel enkele dagen later opnieuw een dode: ditmaal in een waterput in Villanueva del Trabuco, eveneens in de streek van Málaga. Een volwassen man verdronk, wellicht toen hij zijn hond uit de put probeerde te redden.

Illegale waterputten zijn niet alleen gevaarlijk voor de mens, ze zijn vooral een grote bedreiging voor het milieu. Ongecontroleerde waterboringen riskeren delen van Spanje in woestijnen te herschapen. Want watervoerende lagen, hoe groot hun capaciteit wel mag zijn, raken vroeg of laag leeggepompt. 

1 miljoen illegale waterputten

Door dagelijks de zoektocht naar de verongelukte peuter te volgen, ontdekte heel Spanje indrukwekkende cijfers. Volgens het Spaanse Ministerie van Landbouw zijn er over heel Spanje maar liefst 510.000 illegale waterputten verspreid. Het zijn cijfers van 2006 en bij het ministerie geeft men tegelijk toe dat een miljoen waterputten, de rekensom die men bij Greenpeace maakt, wellicht veel realistischer is.

De bedrijven die putten slagen zijn zich bewust dat ze de wet overtreden wanneer ze zonder vergunning werken, maar toch doen ze het. Of de opdrachtgever nu over een vergunning beschikt of niet, het heeft geen invloed op de prijs die naargelang de aard van het werk tussen de 2.000 en 20.000 euro schommelt. Eens een put droog komt te staan, wordt die in sommige gevallen onafgedekt achtergelaten. 

Wetgeving

Natuurlijk bestaat er een wetgeving die nieuwe boringen moeten beperken, maar het probleem is dat iedereen de andere kant opkijkt. Volksvertegenwoordiger Juan López de Uralde van de ecologische partij EQUO zegt dat hoe meer water er uit de watervoerende lagen wordt gepompt, des te sneller gaat de kwaliteit van het grondwater er op achteruit.

Het gevolg zijn hogere concentraties zout en meer nitraten. López de Uralde ziet de toekomst somber in want ondanks de tragedie van Totalán gelooft de ecoloog niet dat de regering actie zal ondernemen tegen illegale wateronttrekkingen. De voorschriften voor het afdekken van waterputten worden waarschijnlijk strenger, maar daar zal het volgens hem bij blijven. Volgens hem zal het niet zo lang meer duren voor ook Spanjaarden klimaatvluchtelingen worden. 

Woestijnvorming

Volgens het Spaanse Ministerie van Milieu is 74 procent van het Spaanse grondgebied onderhevig aan woestijnvorming. Men voorspelt dat 20 procent van het grondgebied dat nu geen risico loopt, binnen 50 jaar wel in gevaar zal zijn. Andalusia, Extremadura, Castilla-La Mancha en bijna heel Valencia en Murcia lopen het gevaar op snelle bodemverarming.

En er is een andere factor die het proces versnelt: verminderende neerslag. De rapporten van, het Spaans Meteorologisch Instituut (AEMET) zijn alarmerend voor de hydrologische periode 2016-2017. Er viel toen 15 procent minder neerslag (van een gemiddelde 648 millimeter naar 551 millimeter). Tegelijk worden de zomers steeds warmer waardoor de aarde sneller opdroogt.

De capaciteit van de stuwdammen in het noordoosten van het schiereiland daalt in de zomer tot nooit eerder geziene minima. In de zomer van 2017 raakte het waterniveau van het stuwmeer van Mansilla voor het eerst in meer dan 40 jaar onder de 15 procent. Hierdoor kwam het dorp te voorschijn dat voor de bouw van het meer ontruimd werd (zie foto). De capaciteit van het waterbekken van de Júcar of de Segura rivier dalen ’s zomers tot amper 10 procent van hun capaciteit[1]. Het is een kwestie van tijd voor die helemaal opdrogen. 

Het voorbeeld van Aquifer 23

Al meer dan tien jaar geleden waarschuwde de in Spanje wonende hydroloog Wybrand van Ellen voor de gevolgen van overdreven wateronttrekkingen. Hij haalde daarbij het voorbeeld van Aquifer 23 aan, een ooit gigantische watervoerende laag in Castilla-La Mancha.

Het Nationaal Park Tablas van Daimiel heeft haar uniekheid te danken aan Aquifer 23. Van de ooit uitgestrekte wetlands blijft vandaag nog amper iets over. In de zomer lopen toeristen elkaar voor de voeten, zo beperkt zijn de moerassen van het natuurgebied geworden. Maar Aquifer 23 is een goed voorbeeld van hoe gevoelig het onderwerp bij landbouwers ligt. Volgens de Confederacio?n Hidrogra?fica del Guadiana zijn de wateronttrekkingen er op 50 jaar tijd meer dan vertienvoudigd.

Meetgegevens van de diepte tot de freatische grondwaterspiegel bestaan vanaf de jaren 70. Al midden jaren 80 drong de ernst van de situatie door toen grote delen van de wetlands al beter getypeerd konden worden als ‘drylands’. In 1987 werd Aquifer 23 door de Confederación Hidrográfica ‘voorlopig over-onttrokken’ verklaard, wat inhield dat bestaande onttrekkingen sterk werden teruggebracht en geen nieuwe putten meer mochten worden geslagen.

Ondanks deze maatregel werd de Aquifer zeven jaar later ‘definitief over-onttrokken’ verklaard. De toegestane volumes onttrokken grondwater werden met nog eens 50 procent teruggebracht, waardoor het vaak niet meer rendabel was via legale grondwaterwinning nog landbouw te bedrijven. Het feit dat de getroffen boeren geen recht op schadeloosstelling kregen, zorgde dat het vertrouwen van landbouwers in de overheid ver te zoeken was.

De maatregelen hadden ongetwijfeld een positief effect, maar dit werd teniet gedaan door – deels illegale – onttrekkingen die door de landbouwers als ‘a-legaal’ beschouwd worden.[2] De situatie die van Ellen beschreef is zeker niet uitzonderlijk. Ook het gigantische La Doñana natuurgebied in Andalusia wordt bedreigd door honderden illegale waterpompen. Met de economische crisis van 2008 keerden veel mensen terug naar de landbouw en werd massaal aan illegale wateronttrekking gedaan. Uit angst voor de boze reacties van de landbouwers waagde de overheid het niet om repressief op te treden.

Wateroorlogen 

Het oude gezegde dat Afrika ten zuiden van de Pyreneeën begint, is op geologisch en hydrologisch vlak helemaal correct. Spanjaarden zijn bewust dat het land met een ernstig waterprobleem kampt. Dat probleem wordt in eerste plaats aan klimatologische omstandigheden toegeschreven. Al tientallen jaren heeft men te maken met regionale watertekorten en is men er min of meer in geslaagd om aan de stijgende watervraag te voldoen. Er heerst een korte termijnmentaliteit waarbij men denkt dat de uitdagingen van de toekomst wel oplossingen zullen bieden.

Of men daar nu zin in heeft of niet, mensen zullen zich moeten aanpassen. In Vlaamse supermarkten liggen groenten uit Almería, een woestijn waar vroeger westerns werden opgenomen. Dit soort intensieve landbouw kost enorm veel water, net zoals de uitgestrekte golfvelden die constant irrigatie nodig hebben om groen te blijven in het steeds droger wordende klimaat. Het landgebruik moet veranderen. Spaanse politici moeten zorgen dat de reglementering op wateronttrekking nageleefd wordt. Dat zou al een goed begin zijn.

?Bronnen:

[1] Agencia Estatal de Meteorología (AEMET), gegevens voor hydrologische periode 2016-2017.

[2] Wybrand van Ellen, Waterbeheer in Spanje, Stromingen 13, nummer 1, 2007, p. 15.