Copyright 2018 The Associated Press. All rights reserved.

Onrust bij de NAVO: Trekt president Trump de VS terug uit het bondgenootschap?

Maandag stuurde secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg het toetredingsprotocol voor Noord-Macedonië naar de 29 NAVO-lidstaten. Maar wat een bewijs had moeten worden van de blijvende aantrekkingskracht van het bondgenootschap, werd helemaal overschaduwd door de vrees dat een ander lid zal vertrekken. De Amerikaanse president Donald Trump blijft in gesprekken met adviseurs geregeld terugkomen op zijn idee dat het bondgenootschap de Verenigde Staten vooral veel geld kost en dat Amerika er zich maar beter uit kan terugtrekken.

analyse
Jan Balliauw
Specialist internationale relaties en Rusland bij VRT NWS.

Onrust in het NAVO-hoofdkwartier

Een artikel in The New York Times van 14 januari had al heel wat onrust veroorzaakt in het nieuwe NAVO-hoofdkwartier. Trump had volgens het artikel geregeld met adviseurs gesproken over een terugtrekking van de VS uit de NAVO. De NAVO-diplomaten waren maar deels gerustgesteld door de officiële reactie van het Witte Huis dat Washington het bondgenootschap heel belangrijk vindt en dat het engagement van de VS in de NAVO heel sterk is.

Ze hadden dat Trump ook horen zeggen toen hij begin juli in Brussel de NAVO-top bijwoonde. Maar zijn tirade op de tweede dag van de top zindert nog veel harder na. Terwijl Georgië en Oekraïne mee aan tafel zaten, trok hij van leer tegen de Europese bondgenoten dat ze te weinig uitgaven aan defensie waardoor de VS een te grote financiële last draagt voor de Europese veiligheid. Dat je in de NAVO geen interne zaken bespreekt als niet-lidstaten aan tafel zitten, lapte Trump aan zijn laars.

Als de Europeanen niet aan hun verplichtingen voldeden, zou de VS in 2019 zijn eigen weg gaan

Vooral de eis van Trump dat de defensie-uitgaven tot 4 procent opgetrokken moesten worden, terwijl dat nu op 2 procent ligt, kwam als een totale verrassing. En Trump deinsde er niet voor terug om het ondenkbare op tafel te gooien: Als de Europeanen niet aan hun verplichtingen voldeden, zou de VS in 2019 zijn eigen weg gaan.

Iedereen besefte meteen wat dat betekende: Trump dreigde met een Amerikaanse terugtrekking uit de NAVO waardoor het bondgenootschap in elkaar zou storten. Amerika is en blijft de steunpilaar van het trans-Atlantische bondgenootschap, zelfs als de Europese bondgenoten hun defensie-uitgaven snel zouden optrekken. 

Pompeo geeft geen garantie

Vorige week donderdag wilde iedereen op het NAVO-hoofdkwartier meteen weten wat minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo had gezegd tijdens een langer interview op Fox News. Ze werden niet gerustgesteld, integendeel.

Op de vraag of de VS NAVO-lidstaat Montenegro zou verdedigen, iets waar Trump zelf eerder twijfels over had geuit, bleef Pompeo op de vlakte. Hij noemde het een "hypothetische vraag" terwijl het dat helemaal niet is. Het is een verplichting die alle bondgenoten, ook de VS, op zich hebben genomen door toe te treden tot de NAVO. Artikel 5 verplicht immers iedere lidstaat tot de verdediging van een andere lidstaat die wordt aangevallen. Maar die garantie gaf Pompeo niet. 

AFP or licensors

De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken begon ook weer te praten over de defensie-inspanningen van de Europese bondgenoten. "Sommige landen zijn de voorbije 20 jaar op vakantie geweest", zei hij licht glimlachend, "en deden te weinig om hun landen te beschermen" tegen dreigingen van Rusland, Azië, het Midden-Oosten en terrorisme.

"Ieder land moet voldoende investeren in zijn eigen veiligheid, en als ze dat doen, zal Amerika hen steunen", voegde hij er nog aan toe. Daarmee legde hij opnieuw de link tussen de Amerikaanse garantie om een bondgenoot te verdedigen en de concrete defensie-inspanningen van die bondgenoot. Concreet: landen die te weinig uitgeven aan defensie, zoals België, moeten er niet op rekenen dat de VS hen zal beschermen in geval van nood. 

Stoltenberg vliegt naar Washington

Door het interview van Pompeo gingen de alarmsignalen af in het NAVO-hoofdkwartier. Hij had niet duidelijk gezegd dat de Verenigde Staten hun verplichting van artikel 5 zullen nakomen zonder voorwaarden, net zoals Trump dat tijdens zijn eerste top in Brussel in 2017 had nagelaten te doen.

NAVO-secretaris-generaal Stoltenberg vertrok in allerijl naar Washington om te proberen de plooien glad te strijken. Hij kreeg er Mike Pompeo te zien, de plaatsvervangende minister van Defensie Patrick Shanahan en nationaal veiligheidsadviseur John Bolton. Een ontmoeting met Trump zat er evenwel niet in. 

De NAVO-secretaris-generaal gaf dan maar een interview aan Fox News, omdat ze op de NAVO ook weten dat bij Trump dat kanaal voortdurend op staat. In dat interview benadrukte Stoltenberg dat de bondgenoten de boodschap van Trump luid en duidelijk hadden gehoord en dat ze daar ook naar handelen.

Sinds 2016 hebben de Europese bondgenoten en Canada 41 miljard dollar extra uitgegeven aan defensie en tegen 2020 zal dat cijfer stijgen tot 100 miljard dollar. Stoltenberg bereikte zijn doel.

Zoals vaker communiceerde de Amerikaanse president via Twitter: "Jens Stoltenberg … heeft zojuist verklaard dat door mij de NAVO veel meer geld dan ooit tevoren bij haar lidstaten heeft opgehaald na een jarenlange achteruitgang. Het heet delen van de lasten. Ook, meer verenigd. Democraten & Fake News vertellen graag het tegenovergestelde!"

Of hiermee de onrust nu weg is bij de NAVO, is zeer de vraag. Het wordt nu bang uitkijken naar de State of the Union, volgende week dinsdag. Er gaan al geruchten dat Trump daar zal aankondigen dat de VS zich terugtrekt uit de NAVO.

Daarvoor is een procedure voorzien in het NAVO-verdrag. Artikel 13 bepaalt dat iedere lidstaat zich kan terugtrekken uit het bondgenootschap "één jaar nadat kennisgeving van opzegging is gedaan aan de regering van de Verenigde Staten van Amerika". Inderdaad: de VS is de depositaris van het oorspronkelijke Verdrag van Washington dat in 1949 de NAVO oprichtte en zou dus zichzelf moeten laten weten dat het zich terugtrekt uit het bondgenootschap. Het toont nog maar eens aan hoe ondenkbaar zo’n Amerikaanse stap tot voor kort was. 

Een geopolitieke vergissing met epische proporties

Toen duidelijk werd dat Trump bleef spelen met het idee van een Amerikaanse terugtrekking uit de NAVO, regende het kritische reacties. Oud-NAVO-opperbevelhebber Stavridis noemde het "een geopolitieke vergissing met epische proporties". In het Capitool was de onrust zo groot dat zowel in het Huis van Afgevaardigden als de Senaat initiatieven werden genomen om de president te beletten de VS terug te trekken uit de NAVO.

Het Huis, waar de Democraten nu de plak zwaaien, ging het verst. Het keurde een wetsvoorstel goed waarin de solidariteit van de VS met de NAVO wordt bevestigd en, belangrijker, waarin een verbod is opgenomen overheidsgeld te gebruiken om een dergelijke terugtrekking uit de NAVO te financieren. Het voorstel werd met een overgrote meerderheid goedgekeurd, met 357 stemmen tegen 22. Ook heel veel Republikeinen stemden dus voor. In de Senaat is een gelijkaardig voorstel ingediend door 4 Republikeinen en 4 Democraten. Daarin wordt een terugtrekking uit de NAVO afhankelijk gemaakt van de instemming van twee derde van de senatoren. 

Trump kan VS terugtrekken uit verdragen

Of Trump een dergelijk wetsvoorstel van het Congres ooit zal tekenen, is evenwel twijfelachtig. De president heeft op dit moment volgens de meeste experten de volledige bevoegdheid om verdragen op te zeggen, ook het NAVO-verdrag.

In de Amerikaanse grondwet is alleen voorzien dat de president de goedkeuring van een tweederdemeerderheid in de Senaat nodig heeft om verdragen van kracht te laten worden. Maar over het beëindigen van of terugtrekking uit een verdrag wordt in de grondwet niets gezegd. Er is een praktijk gegroeid waarbij dit de volle bevoegdheid is van de president en Trumps voorgangers hebben daar geregeld gebruik van gemaakt. 

AFP or licensors

De onrust van de laatste weken is nog extra versterkt door het ontslag eind december van minister van Defensie James Mattis. In zijn ontslagbrief nam Mattis geen blad voor de mond en veegde hij de vloer aan met de "go-it-alone" aanpak van Trump. "Onze kracht als natie is onlosmakelijk verbonden met de kracht van ons uniek en veelomvattend systeem van bondgenootschappen", schreef hij.

Volgens Mattis moeten bondgenoten met respect worden behandeld en is dat onder Trump niet meer het geval. "Omdat u recht heeft op een minister van Defensie die meer op uw lijn zit, wat dit onderwerp en andere onderwerpen betreft, denk ik dat het enige juiste is dat ik aftreed", aldus nog Mattis.

De defensieminister was een van de laatste grendels op het geïmproviseerde buitenlandse beleid van Trump dat voor een groot deel steunt op zijn instinct. Toen hij in juni vorig jaar in Brussel was om de NAVO-top van juli voor te bereiden, zei hij nog tegen een aantal collega's: "Bear with us" (Heb wat geduld met ons). De NAVO-collega's hadden dat geduld misschien wel, Trump veel minder. Mattis moest zelfs meteen zijn bureau in het Pentagon ontruimen, terwijl hij had gedacht nog in februari naar Brussel te komen voor de NAVO-raad om afscheid te nemen van zijn collega's. 

Poetin wrijft zich in de handen

In het Kremlin staat de champagne vermoedelijk al koud. Een terugtrekking van de VS uit de NAVO zou voor Vladimir Poetin de verwezenlijking zijn van zijn levenswerk als Russische president. Ondanks de toenadering in het begin van zijn presidentschap, zeker na de aanslagen van 11 september 2001, is de NAVO snel uitgegroeid tot de grootste bedreiging van de Russische veiligheid, althans toch in de ogen van Poetin en zijn naaste adviseurs.

De Russische president voelt zich in de steek gelaten door het Westen dat zijn uitgestoken hand heeft genegeerd na 9/11. Integendeel, de NAVO breidde verder uit naar het oosten en bereikte de Russische grenzen. Toen ook Oekraïne dreigde lid te worden van de NAVO was voor Poetin de maat vol. "Njet", zei hij heel duidelijk op de NAVO-top in Boekarest in 2008. Het verklaart ook het harde Russische optreden na de machtsovername van de Maidanbetogers in februari 2014, bijna exact vijf jaar geleden. 

Met een Amerikaanse terugtrekking uit de NAVO blijven de Europese bondgenoten verweesd en onbeschermd achter

Precies om weerstand te bieden aan die hernieuwde Russische assertiviteit, werd op de NAVO-top van Wales beslist om de defensie-uitgaven snel op te trekken tot 2% van het BNP tegen 2024, wat Trump een sterk argument gaf om de Europese bondgenoten onder druk te zetten. Met een Amerikaanse terugtrekking uit de NAVO zouden de Europese bondgenoten verweesd en onbeschermd achterblijven. Binnen de EU wordt wel gewerkt aan een gemeenschappelijke defensie maar dat project staat nog maar in de kinderschoenen.

Je kan overigens ook geen gemeenschappelijke defensiepolitiek voeren als de landen intern hopeloos verdeeld zijn over het buitenlandse beleid. Zo zien Polen en de Baltische landen in Rusland een directe bedreiging, maar Hongarije niet. Daarbij komt dat de EU momenteel andere katten te geselen heeft.

De nakende scheiding met het Verenigd Koninkrijk vraagt alle energie. Het vertrek van de Britten verzwakt overigens ook de Europese militaire slagkracht want buiten de Britten en de Fransen, beschikt geen enkele EU-lidstaat over een krijgsmacht die in het geopolitieke machtsspel een rol van betekenis kan spelen.

Het is nog niet zover. Voorlopig blijven de Amerikanen de trans-Atlantische solidariteit beschrijven als een onaantastbaar iets, maar in het Trumpiaanse Amerika weet je niet meer of die officiële verklaringen ook weerspiegelen wat er broedt in het hoofd van de president.

Beluister het gesprek met Jan Balliauw in "De wereld vandaag":

Bekijk hieronder het gesprek over de NAVO met professor internationale politiek Jonathan Holslag in "De afspraak":

Videospeler inladen...

Meest gelezen