Lubbers II viel over milieuplannen. Heeft Rutte III daarvan geleerd?

Verbijsterd was Ed Nijpels toen hij twee weken geleden De Telegraaf onder ogen kreeg. ‘VVD: ‘nee tegen klimaatakkoord’’ stond boven een interview met VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff. De oud-milieuminister wist dat Dijkhoff een gesprek had gevoerd met de krant, maar de ‘denigrerende’ woorden in het artikel over Nijpels’ klimaattafels vielen volkomen verkeerd bij de VVD-prominent.

Ed Nijpels weet als geen ander hoe snel het kan gaan. Eind april 1989, een week voor de val van Lubbers II, reisde hij als minister van Vrom naar Oost-Duitsland. Hij zou met zijn communistische collega praten over de bruinkoolmijnen. Nijpels: “Twee dagen later zat ik bij de ambassadeur in Oost-Berlijn te eten, toen ik een telefoontje kreeg van Neelie Kroes.” De minister van verkeer en waterstaat zei tegen haar partijgenoot: ‘je moet ogenblikkelijk terugkomen naar Nederland want hier is de pleuris uitgebroken’. Waarover, vroeg Nijpels. ‘Het reiskostenforfait’, antwoordde Kroes. Nijpels: “Ik zei: ‘wat zeg je nou?’”

Maximumsnelheid

Het reiskostenforfait. Het was slechts één van de vijfhonderd plannen uit het Nationaal Milieubeleidsplan (NMP), het eerste grote pakket milieumaatregelen in Nederland. Het tweede kabinet-Lubbers (CDA en VVD) wilde deze belastingaftrek aftoppen voor het woon-werkverkeer boven de tien kilometer. Van de extra belastinginkomsten moesten de milieuplannen deels betaald worden.

Trekker van het NMP was Nijpels, die in CDA-premier Lubbers en in Kroes medestanders had. Kroes was in een paar jaar tijd getransformeerd van de vrouw die de maximumsnelheid verhoogde naar 120 in een pleitbezorgster van een stevig milieubeleid. Kroes: “Alle cijfers wezen erop dat we ver afdreven van een milieubeleid waar ik me goed bij kon voelen. Het was voor mij heel principieel. We moesten naar een ander mobiliteitsbeleid als één van de pijlers van het milieubeleid.” Met gevoel voor understatement: “Ik werd toen niet op handen gedragen.”

Binnen de VVD-fractie bleek vrijwel niemand bereid net zo’n U-bocht te maken als Kroes. Zeker niet toen De Telegraaf na het uitlekken van de plannen van het NMP fel campagne begon te voeren tegen de beperking van het reiskostenforfait. De berichtgeving in De Telegraaf deed de spanning in de fractie hoog oplopen. Toenmalig VVD-fractievoorzitter Joris Voorhoeve steunde als enige in de 22-koppige fractie de belastingmaatregel: “Men zegt soms dat de media niet zo’n invloed hebben op het electoraat. Maar De Telegraaf was en is zeer invloedrijk, vooral bij de VVD-achterban.” Toen het oproer over het reiskostenforfait eenmaal was losgebarsten, lag er elke ochtend een 15 centimeter hoge stapel boze brieven op Voorhoeves bureau.

Niet alleen bij de Tweede Kamerfractie lag de maatregel gevoelig. Ook fractievoorzitter David Luteijn in de Eerste Kamer distantieerde zich van het reiskostenforfait, net als oud-partijleider Hans Wiegel en partijvoorzitter Leendert Ginjaar. Voorhoeve: “Men vreesde zeer negatieve electorale gevolgen als de VVD ermee akkoord ging. De VVD is altijd de partij voor de automobilisten geweest. Die wilde men niet op hogere kosten jagen.”

Bovendien heeft een groot deel van de achterban een broertje dood aan belastingen, zegt Voorhoeve: “Ik zeg altijd dat de VVD een commercieel-liberale partij is. De organisatie is liberaal, maar het grootste deel van de kiezers is vooral antibelasting.”

Klimaatkassa

Voorhoeve denkt de laatste weken vaak terug aan 1989. Ook nu zit de VVD in een kabinet dat op het punt staat om enorme milieu-ingrepen te doen. Dit voorjaar moet de coalitie beslissen over het klimaatakkoord. En ook nu roert De Telegraaf zich over de voorgenomen klimaatmaatregelen. De krant schrijft in chocoladeletters ‘Klimaatkassa’ op de voorpagina, met daaronder dat de VVD is vervreemd van de achterban. Voorhoeve: “De krant is kleiner dan vroeger, maar heeft zeker nog veel invloed.” Niet voor niets distantieerde Klaas Dijkhoff zich juist in die krant van het klimaatakkoord. En ook nu weer komt er kritiek van prominente partijleden. Oud-fractievoorzitter Frits Bolkestein schreef vorige week in een ingezonden brief in de Volkskrant dat het klimaatbeleid toe is aan ‘een adempauze’.

Binnen de partij lijken opnieuw, of nog steeds, twee snelheden te bestaan over het klimaatbeleid. Minister Eric Wiebes van economische zaken en klimaat is één van de drijvende krachten achter het klimaatakkoord, met opnieuw Ed Nijpels aan zijn zijde, nu als voorzitter van de onderhandelende klimaattafels. En ook premier Mark Rutte is, zoals hij het zelf noemt ‘omgeturnd’ tot de groene zaak. Ondertussen weet Rutte als geen ander waar zijn partij voor staat. Hij blijft benadrukken dat de VVD de ‘vroem-vroempartij is’. “Een elektrische auto is ook een auto”, stelde hij de bevolking gerust voor de presentatie van het klimaatakkoord.

Maar terwijl Rutte met name in Europa pleit voor een voortvarend klimaatbeleid, komt vanuit de Kamerfractie juist de roep om niet te hard van stapel te lopen. In het Telegraaf-interview zei Dijkhoff dat de kans dat de VVD alle maatregelen uit het klimaatakkoord steunt ‘nihil’ is. Ook noemde hij D66-fractievoorzitter Rob Jetten een ‘drammer’, en hij dreigde met een kabinetscrisis. “Als ik óf het kabinet óf de burger moet laten vallen: de burger zal ik nooit laten vallen.”

Voorhoeve herkent opnieuw de neiging in de partij om de kiezer niet voor het hoofd te stoten. “Ik snap Dijkhoffs waarschuwing wel. Je ziet vaker dat een partij twee paarden wil berijden.” Vanuit de Kamer een volks geluid dat de kiezer graag hoort en een kabinet dat ook moeilijke beslissingen neemt. “Maar hij maakt het zwaar voor Rutte, die het klimaatbeleid moet uitleggen.”

Kinderpardon

De uithaal van Dijkhoff leidde tot heftige woordenwisselingen in de coalitie. De harde toon was Gert-Jan Segers (ChristenUnie) en Rob Jetten in het verkeerde keelgat geschoten. Het werd uitgepraat: Dijkhoff zal het woord ‘drammer’ niet meer gebruiken. Inmiddels is de rust in het kabinet voor even terug over het klimaat, ook omdat de recente discussie over het kinderpardon ervan afleidde. En met iets meer afstand tot het interview, zien de andere coalitiefracties dat Dijkhoff nergens zijn steun voor het klimaatakkoord introk. Geen enkele partij zal namelijk alle maatregelen steunen, zoals Dijkhoff deed voorkomen. In het voorjaar moet de coalitie gaan kiezen uit de tegen die tijd doorgerekende maatregelen om CO2 te beperken.

Ed Nijpels was vooral ontstemd over de harde woorden die Dijkhoff koos in De Telegraaf, maar ook hij had al getaxeerd dat de VVD gewoon achter het CO2-doel uit het regeerakkoord bleef staan. Hij had het Dijkhoff op de man af gevraagd toen die hem belde over het interview.

Toch is er sinds het Telegraaf-artikel iets veranderd in de coalitie. De onderlinge sfeer was niet eerder zo slecht als dat weekend. De VVD trok die dagen vaker fel van leer, om de campagne voor de Provinciale Statenverkiezingen af te trappen. Zo bekritiseerde VVD-Kamerlid Wybren van Haga D66-minister Sigrid Kaag in Het Financieele Dagblad. Nijpels: “Je kunt best gezonde kritiek hebben. Maar Kaag, een van de beste ministers van het kabinet, zo frontaal aanvallen is niet verstandig.” Nijpels weet dat kabinetten zelden over grote kwesties vallen. “Het komt altijd aan op sfeer, en op het chagrijn. Elkaar iets gunnen. Je kunt niet iedere week zulke incidententen hebben.”

Bovendien stelde Dijkhoff het voortbestaan van het kabinet ter discussie. Een Haagse wet luidt dat als er eenmaal vragen gesteld worden bij de toekomst van het kabinet, de verlokking hiertoe in de toekomst alleen maar zal toenemen. En met de aanstaande harde onderhandelingen over het klimaatbeleid vormen de afgelopen weken een slechte voorbode.

Automobilist

Terug naar 1989. Tijdens een fractievergadering op zaterdag probeerde Joris Voorhoeve zijn partijgenoten nog achter de beperking van het reiskostenforfait te krijgen. “Mijn inschatting was dat de VVD zwaar zou verliezen als we zouden breken, terwijl de rest van de fractie onder leiding van Frank de Grave dacht dat de VVD electoraal vrijuit zou gaan omdat we opkwamen voor de automobilist.” Achteraf zou Voorhoeve tot zijn spijt gelijk krijgen, de VVD zou vijf zetels verliezen.

Ed Nijpels was die zaterdag naar Bergen op Zoom gereden, om zijn zusje in het ziekenhuis op te zoeken. “Ik zette de radio aan om even te horen hoe de fractievergadering was verlopen. Ik hoorde ineens dat de VVD het kabinet de wacht had aangezegd. Ik kon mijn oren niet geloven.”

Tijdens een lang Kamerdebat over de crisis op dinsdag diende Voorhoeve een motie in om de belastingplannen in het NMP te veranderen, zodat de rekening minder bij de automobilist zou komen te liggen. Tot zijn verbazing nam premier Lubbers de motie niet in overweging. “Lubbers zei direct dat hij naar de koningin ging, om het ontslag van zijn kabinet in te dienen. Daarmee overviel hij mij.” Het kabinet Lubbers II was gevallen. Voor een lijmpoging voelde de CDA’er niets.

Voorhoeve zou nog een jaar politiek leider van de VVD blijven, om daarna directeur van Clingendael te worden. Later zou hij in Den Haag terugkeren als minister van defensie. Ed Nijpels bleef nog een jaar Kamerlid en werd in 1990 burgemeester van Breda. Hij bleef als groene VVD’er terugkeren in functies rond het milieu-, energie- en nu het klimaatakkoord. Neelie Kroes verliet het Binnenhof na de val van het kabinet. Ze was teleurgesteld omdat het klimaatbeleid niet van de grond was gekomen. “Die klimaatdiscussie was en is hard nodig. Ik vond dat als het je niet lukt zo’n pakket maatregelen de wereld in te brengen, je geen geloofwaardig klimaatbeleid kunt voeren.”

Premierbonus

Achteraf zat het al langer niet goed in het kabinet, zeggen de betrokken bewindspersonen. De VVD had bij de voorgaande verkiezingen flink verloren, en had het gevoel dat ze steeds tegen de veel grotere en arrogante CDA moest opboksen. Er waren al diverse incidenten tussen VVD- en CDA-bewindslieden geweest. En Voorhoeve kwam er later achter dat Lubbers al een tijdje onder leiding van Bram Peper gesprekken had gevoerd met de PvdA. “Lubbers was steeds meer geïrriteerd geraakt over de strubbelingen in het kabinet en hij wilde liever met Wim Kok samenwerken. Het kabinet werd met de week zwakker.”

Het grootste verschil tussen toen en nu vindt Voorhoeve dat de VVD nu de grootste regeringspartij is. “Lubbers zag kans om met het CDA als winnaar uit de crisis te komen. Nu kan Rutte hopen op een premiersbonus als het hem lukt om het klimaatakkoord tot een succes te maken.” Anderzijds is de electorale druk op de partij nu een stuk groter, met op rechts zowel de PVV als Forum voor Democratie. “De Provinciale Statenverkiezingen van maart kunnen het kabinet de meerderheid in de Eerste Kamer kosten, wat de druk vergroot.”

Retoriek

Veel zal afhangen van het leiderschap van Mark Rutte. De premier heeft het gezag om het klimaatbeleid door zijn eigen partij en de coalitie te loodsen, zeggen Kroes en Voorhoeve. Nijpels: “Uiteindelijk ligt bij Rutte het politieke primaat van de VVD.” Nijpels denkt dat er niet langer sprake is van twee vleugels in de liberale partij.

“Liberaal Groen is het grootste netwerk binnen de VVD. Daarin zitten burgemeesters, wethouders en gedeputeerden.” Ook in de Kamer is de weerstand tegen klimaatbeleid vooral retoriek, hoopt de oud-milieuminister. “Ik vind dat de grootste partij van ons land leidend moet zijn in het klimaatdebat. Rutte heeft toegegeven dat hij dat in het verleden te veel heeft laten liggen.”

Correctie 25-01: In een eerdere versie van dit artikel stond dat de VVD met 6 zetels kromp na de val van Lubbers II. Dit is gewijzigd in een verlies van 5 zetels . Joris Voorhoeve werd in het eerste paarse kabinet niet minister van buitenlandse zaken, maar van defensie. Ook dat is gewijzigd.

Lees ook: 

Op felle toon waarschuwt VVD-fractievoorzitter Dijkhoff tegen dure milieumaatregelen. Dat mag zolang er geen definitief klimaatakkoord is, maar de sfeer in de coalitie bederven kan gevaarlijk zijn.

Niet eerder liep de spanning in de coalitie zo hoog op als de afgelopen dagen.Vooral ChristenUnie en D66 storen zich aan de profileringsdrang van de VVD.