Tussen de talloze lobbykantoren rond het Europees Parlement in Brussel wappert fier de blauwe vlag van de Europese Ombudsman. Hier houdt Emily O’Reilly (61) kantoor sinds haar aanstelling in 2013. Haar andere kantoor staat in Straatsburg, waar de Europarlementariërs hun plenaire vergaderingen houden. De voormalig Ierse journalist en Nationale Ombudsman, die daar in haar thuisland de titel blonde ambition aan overhield, is door het Europees Parlement aangewezen als waakhond van het Europese bestuur, te vergelijken met de functie van de Nationale Ombudsman. Juridische stappen ondernemen kan ze niet. Wel kan O’Reilly diepgravend onderzoek doen, adviezen opstellen en in de hoogste boom klimmen om de noodklok over misstanden te luiden.

En dat doet ze. Waar de Europese Ombudsman tot haar aantreden een ietwat formalistisch instituut was, dat in de praktijk vooral klachten van EU-werknemers onderzocht, opende O’Reilly ook ongevraagd onderzoeken naar onwelriekende bestuurlijke zaken en zocht ze bovendien vaker de pers op om extra druk op machthebbers uit te oefenen.

Zo gaf ze voormalig Commissievoorzitter José Manuel Barroso ervan langs toen hij zijn adresboekje meenam naar Goldman Sachs, opende ze een diepgravend onderzoek naar de omstreden benoeming van topambtenaar Martin Selmayr en sprak ze publiekelijk schande van ECB-voorzitter Mario Draghi, die naast zijn openbare functie ook lid is van de schimmige eliteclub ‘Groep van 30’. Niet dat iedereen onmiddellijk zijn functie neerlegde, maar op zijn minst denkt O’Reilly dat ze met haar aantijgingen de standaard zet en dat beleidsmakers in de toekomst wel twee keer zullen nadenken voor ze de grenzen van het betamelijke opzoeken.

Bovendien lukte het om de onderhandelingen met de Verenigde Staten over vrijhandelsakkoord TTIP transparanter te krijgen, waardoor er over de inhoud discussie kon plaatsvinden vóórdat alles al was afgekaart. Het leidde er mede toe dat de onderhandelingen strandden.

Maar misschien wel de grootste zorgen maakt de Ombudsman zich over hoe gebrekkig de activiteiten van onze vertegenwoordigers te controleren zijn, als ze in Brussel over beleid onderhandelen. O’Reilly: ‘Europese wetten worden ook door onze eigen ministers gemaakt. Het moet duidelijk zijn waar de verantwoordelijkheid ligt. Het is nu wel heel makkelijk om met de vinger naar de EU te wijzen.’

Hoe ziet u uw missie?

Kordaat soms O’Reilly haar wensenlijstje op: ‘De Europese overheid moet effectiever, transparanter, ethischer, nuttiger, burgervriendelijker en meer gefocust worden. Als Ombudsman behandel je klachten, maar je rol is óók om de bredere bestuurscultuur te beïnvloeden, om die te verbeteren.’

Dat is een grote opdracht. Toen u net begon, wat dacht u toen dat uw grootste uitdaging zou zijn?

‘Omdat ik al tien jaar Ombudsman in Ierland was geweest, had ik een goed beeld van de functie, al realiseerde ik me niet hoezeer het multiculturele aspect hier in Europa meespeelt. Verschillende landen kunnen een heel ander idee hebben over wat goed of slecht bestuur is.

Zo dacht ik dat iedereen hetzelfde denkt over het belang van transparantie, maar in een land als Duitsland weegt gegevensbescherming juist heel zwaar, omdat informatie daar tijdens de Tweede Wereldoorlog is misbruikt om Joden op te sporen. Ook leerde ik dat het in sommige landen heel normaal is dat mensen eerst in de private sector actief zijn, dan een tijdje in de publieke sector gaan werken en daarna weer privaat actief worden op een terrein dat heel dicht tegen hun vorige baan aanschurkt.

Het is nu aan mij om uit te vinden waar de Europese consensus zich bevindt. Mijn doel is om de lat niet dusdanig laag te leggen dat iederéén ermee akkoord kan gaan, maar ook niet zo hoog dat niemand zich er meer in herkent.’

Desinformatie kan al snel enorme gevolgen hebben, zoals we zien met Brexit

Transparantie is evenwel een onderwerp waar u op blijft hameren. Ziet u dat als dé manier om de Europese Unie rekenschap te laten afleggen over beleid?

‘Ja. Ik denk dat de meeste mensen de afstand tussen de burgers en de EU te groot vinden. Natuurlijk stappen ze ’s ochtends niet uit bed met de gedachte: goh, wat staan die EU-instituties toch ver van me af, wat verschrikkelijk. Maar doemen er problemen op, dan wordt die afstand een kwestie, omdat men dan niet meer begrijpt waarom bepaalde dingen gebeuren. Desinformatie kan dan al snel enorme gevolgen hebben, zoals we zien met Brexit.

Veel zaken waar men zich nu in Engeland zorgen over maakt, hebben niets te maken met de EU, maar met het beleid van de nationale overheid. Daarom is het zo belangrijk dat instituties transparanter worden op een manier die mensen kunnen begrijpen. Niet alleen zodat duidelijk wordt wat er speelt, maar ook zodat helder is wie daar verantwoordelijk voor is.’

Had u dit al zo scherp op uw netvlies toen u begon aan deze baan?

‘Ik was me er wel bewust van dat zelfs goed opgeleide mensen weinig kennis hebben over de Europese Unie. Als je aan een willekeurige voorbijganger vraagt wat het verschil is tussen de Raad en de Commissie, heeft die geen idee. Ze vinden de EU vanzelfsprekend, wat op zich niet verkeerd is.

Maar zodra dingen niet goed gaan in een land, is het wel héél makkelijk om met de vinger naar Brussel te wijzen. Een van de redenen dat ik nu de gebrekkige transparantie van de Raad onder de loep neem, is om mensen te laten zien dat Europese wetten niet volledig door Commissievoorzitter Juncker gemaakt worden, maar ook door onze eigen ministers, verkozen en aangesteld door onze eigen landen, die samen met andere lidstaten bij elkaar gaan zitten en akkoorden sluiten. Het duidelijk uiteenzetten van deze verantwoordelijkheden is heel belangrijk.’

Brusselse geheimen

Afgelopen jaar gaf O’Reilly de Raad er publiekelijk flink van langs. Ze schreef een rapport over het gebrek aan transparantie en rekenschap en stelde dat burgers het recht hebben om te weten wat hun diplomaten namens hen uitspoken in Brussel. Vaak wordt aan het zicht onttrokken welke standpunten lidstaten innemen in onderhandelingen. Ook blijven relevante documenten geheim.

Haar rapport ligt nu voor bij het Europees Parlement. Het zit de Ombudsman duidelijk hoog, want wanneer ze ernaar gevraagd wordt, steekt ze vol vuur van wal. ‘Laat me allereerst zeggen dat ik persoonlijk altijd grote bewondering heb gekoesterd voor de EU. Dankzij de EU moest Ierland in 1973 de arbeidsregels veranderen, waarin tot dan toe stond dat vrouwen moesten stoppen met hun baan in de publieke sector zodra ze trouwden. Het was dus niet aan onze o zo ‘prachtige’ soevereine staat te danken, dat de vrouwen van mijn generatie in het openbaar bestuur konden werken. Dat was de Europese Unie. Ik zeg heus niet dat dit uit allerlei feministische overwegingen gebeurde – het had te maken met het gelijktrekken van arbeidswetten – maar het gebéurde wel.

Daarom ben ik niet zo gevoelig voor het argument dat alleen de eigen lidstaat bescherming biedt. Een Europa met fundamenten in sterke waarden als gelijkheid is een Europa dat we in mijn ogen moeten waarderen en beschermen. Als Europese instituties domme dingen doen die euroscepsis aanwakkeren, bedreigt dat de Unie en diens individuen. Ik wil de instituties helpen het beste uit zichzelf te halen. Dat zie ik als mijn taak.’

De EU is een makkelijke vijand

Kan ik uit uw woorden opmaken dat EU-instituties de euroscepsis over zichzelf afroepen?

‘Nee, ik bedoel, kijk…’ O’Reilly zucht. ‘Waarschijnlijk kunnen we over een jaar over twintig goed overzien wat er nu gebeurt en waarom. Nu kunnen we allemaal tien verschillende krantenartikelen uitkiezen met een eigen thesis. Je ziet dat euroscepsis zich ontwikkelt in landen met veel migratie en met weinig migratie, in landen die rijk zijn, in landen die arm zijn, in landen die het in de eurocrisis zwaar te verduren hadden… Natuurlijk moeten we het ook zoeken in de globalisering, onzekerheid, maar wanneer sommige mensen een makkelijke vijand zoeken, dan is de EU natuurlijk zo’n makkelijke vijand. Daarom is het zo belangrijk dat de Europese instituties niets doen om dat te voeden. Zeker met alles wat er nu gaande is in de wereld, is er een EU nodig die standaarden hoog houdt, óndanks de toenemende euroscepsis en óndanks de opkomst van die ‘sterke mannen’-cultuur die we over de hele wereld zien.’

In de Verenigde Staten koos men mede voor president Trump omdat men de toenmalige bestuurlijke elite niet meer vertrouwde, de Clintons voorop. Daar bestaat sterk het idee dat het grote geld bepaalt wat er gebeurt, niet de kiezers. Ziet u datzelfde in de EU gebeuren?

‘Alles is tegenwoordig aan elkaar gelinkt. Als je hier door de straten loopt, zie je ook de grote techbedrijven en farmaceuten met hun lobbykantoren. Met lobbyen is op zich niks mis, maar het gaat erom in hoeverre mensen weten hoe er gelobbyd wordt en in hoeverre het in de schaduwen gehuld blijft. Mensen moeten weten wie de regelgeving beïnvloedt.’

Onthullen is één, actie ondernemen is wat anders

U denkt dat transparantie het verschil kan maken?

‘Dat is een goede vraag. Ik heb daar onlangs nog over nagedacht. Als je namelijk bijvoorbeeld kijkt naar Amerikaanse media als de New York Times, hebben ze uitstekend verslag gedaan over Trump. Niets is meer verborgen, alles is aan het licht gekomen. We zagen zijn vrouwenhaat, we zagen zijn racisme. En toch is hij nog steeds president. Onthullen is dus één. Vervolgens ook actie te ondernemen, is wat anders. Je hebt een cultuur nodig waarin verandering mogelijk is, voortkomend uit de feiten die zijn aangeleverd.’

Is de EU in staat tot dat soort verandering?

‘Terugkijkend op bijvoorbeeld onderhandelingen over handelsverdragen: dat verliep eerst op de ouderwetse manier. Alle grote spelers komen in achterkamertjes samen en uiteindelijk mag de rest tekenen bij het kruisje.

Toen de TTIP-onderhandelingen begonnen, was ook alles nog geheim. Al gauw werden, mede onder druk van ons, de documenten beschikbaar. Ik weet niet hoeveel mensen ze lezen, maar ze zijn er en er is discussie over mogelijk. Zo is er in de EU nog een aantal verbeteringen geweest en liggen de standaarden nu op veel vlakken hoger.’

Wanneer het interview bijna is afgelopen, wil O’Reilly nog één ding zeggen: ‘Met de verkiezingen op komst, is stemmen het belangrijkste wat iedereen kan doen. We vinden alles in Europa zo vanzelfsprekend, maar dat is echt niet het geval. We leven in Utopia vergeleken met zoveel andere landen.’

Dat klinkt natuurlijk mooi, maar veel mensen menen dat hun stem er niet toe doet. Vreest u nooit dat de EU eerst in een grote crisis zal raken voor er een democratischer en transparanter systeem uitrolt waar mensen daadwerkelijk vertrouwen in kunnen hebben?

O’Reilly vouwt haar handen: ‘We blijven hoopvol.’ Dan staat ze abrupt op, bedankt voor het interview en beent de kamer uit.