Veiligheidsdiensten moorden wel vaker, maar noemen dat liever niet zo
Vanwege mogelijk grote consequenties moeten regeringsleiders vaak toestemming geven voor moordoperaties.
Nederlandse politici reageerden de afgelopen dagen geschokt op de mededeling van de regering dat Iran waarschijnlijk achter twee recente moorden in Nederland zat. En volgens Dick Schoof, directeur van de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD), zijn de aanslagen ‘ongehoord’. Dat doet de vraag rijzen hoe gebruikelijk dit soort praktijken zijn.
Voerden buitenlandse spionnen hier eerder liquidaties uit?
Ja. Maar daarvoor moet je, voor zover bekend, wel decennia terug in de vaderlandse geschiedenis. Het laatste overduidelijke geval was de moord in Rotterdam op een Oekraïense nationalistische leider in 1938 door de NKVD, de toenmalige veiligheidsdienst van de Sovjet-Unie. De Oekraïner werd op de Coolsingel aan stukken gescheurd door een krachtige tijdbom in een pakket chocolaatjes dat hem was overhandigd door een NKVD-agent.
“De Sovjets waren heel erg gebeten op die Oekraïense nationalisten”, zegt onderzoeker Ben de Jong van het Institute of Security and Global Affairs in Den Haag, die de moord bestudeerde. “Stalin had de schurft aan die lui.”
Plegen Nederlandse diensten ook dit soort moorden?
De AIVD en de militaire inlichtingendienst MIVD verzekeren dat ze geen liquidaties beramen. Volgens sommige deskundigen speelt hierbij een rol dat Nederland slechte herinneringen heeft aan de wel bewapende Gestapo, de vroegere Duitse geheime dienst. Maar volgens anderen is minstens zo belangrijk dat Nederland een klein land is, met een relatief bescheiden veiligheidsapparaat, dat van oudsher zijn beschermheer Amerika de kastanjes uit het vuur laat halen.
Intussen verstrekte de MIVD de afgelopen jaren in Afghanistan wel inlichtingen op grond waarvan militairen dodelijke acties ondernamen. En de AIVD verschaft hier in Nederland soms ook inlichtingen op basis waarvan gewapend wordt opgetreden.
Dat gebeurde bijvoorbeeld toen op aanwijzing van de AIVD in 2004 een woning in het Laakkwartier in Den Haag werd bestormd, omdat zich daar twee terroristen van de zogenoemde Hofstad-groep bevonden. De politiemensen kregen daarbij, voor het geval het nodig zou zijn, een license to kill.
“Er moest worden voorkomen dat die mannen een aanslag zouden plegen”, zegt Paul Abels, oud-AIVD’er en hoogleraar inlichtingenstudies aan de Universiteit Leiden.
En buitenlandse spionnen, afgezien van Iraanse?
De veiligheidsdiensten van landen als Amerika, Rusland en China beschikken over afdelingen voor ‘clandestiene operaties’. Die afdelingen houden zich bezig met onder meer desinformatie en propaganda, het trainen en bewapenen van rebellen en het aanwakkeren van opstanden en staatsgrepen. Indien nodig wordt er ook gemoord.
Zo orkestreerden Noord-Koreaanse geheim agenten vrijwel zeker de gifgasmoord op een halfbroer van hun dictator Kim Jong-un in 2017 op het vliegveld van de Maleisische hoofdstad Kuala Lumpur.
De Russische militaire inlichtingendienst GROe zat waarschijnlijk achter de moordpoging op voormalig dubbelspion Sergej Skripal in Groot-Brittannië. En Israëlische geheim agenten liquideerden de afgelopen jaren een reeks Iraanse atoomwetenschappers, om te verhinderen dat het bewind in Teheran de beschikking krijgt over kernwapens.
Zijn er regels voor dit soort operaties?
Inlichtingendiensten die moorden, ontkennen dat doorgaans in het openbaar. De liquidaties zijn in het land zelf vaak ook officieel illegaal, of op zijn minst politiek en juridisch zeer omstreden. En omdat ze ernstige consequenties kunnen hebben voor de reputatie van een land en voor de verhouding met andere staten, moet de regeringsleider er veelal toestemming voor geven.
Om de dodelijke operaties iets acceptabeler te maken, worden er ook allerlei eufemismen voor bedacht. Zo gebruikt de Israëlische binnenlandse veiligheidsdienst Shin Bet bij voorkeur de bureaucratische term sikul memukad (‘doelgerichte preventieve handelingen’) voor zijn liquidaties. En de CIA noemt zijn frequente drone-aanvallen op vermoede terroristenleiders in landen als Pakistan, Jemen en Somalië het liefst ‘doelgericht doden’.
De Europese Unie stelt sancties in tegen de Iraniërs. Helpt dat?
Experts waarschuwen voor al te hoge verwachtingen. De EU-sancties, die op voorspraak van Nederland worden ingesteld, zijn alleen gericht tegen twee Iraniërs die mogelijk met de aanslagen van doen hadden en tegen het Iraanse ministerie van inlichtingen en veiligheid. Alleen van dit gezelschap worden ‘tegoeden en andere financiële activa’ bevroren.
De EU morrelt niet aan de atoomdeal uit 2015, op grond waarvan Teheran zijn nucleaire programma moet afbouwen in ruil voor handel met het Westen. Het lijkt er dan ook op dat de Europa wel een signaal wil afgeven dat de moorden onacceptabel zijn, maar dat het tegelijk de lijnen met Teheran wil openhouden.
Lees ook
De Iraanse geheime dienst, wat is dat eigenlijk voor club? Geen enkele dissident wordt vergeten.