Van visolietabletten tot genen voor zingeving: het wetenschapsjaar in zeven blunders

1. ‘Visolietabletten zijn goed voor je’

Rijen dik staan ze bij de drogist, de doorzichtige capsules gevuld met Omega 3- en Omega 6-visvetzuren. Want visvetten: goed voor hart, bloedvaten, hersenen en ogen, nietwaar?

Inderdaad, niet waar. Dat bleek althans in juni uit een omvangrijke weging van 79 eerdere onderzoeken naar Omega-3-vetten, uitgevoerd door de invloedrijke Cochrane Collaboration. Voor hart- en vaatziekten, hartritmestoornissen en vervroegde sterfte blijken de gouden capsules geen enkel verschil te maken, bleek daaruit. Misschien wel gewoon omdat het vissenvet per pil toch op een wat andere manier ons lichaam binnenkomt dan per vis.

Altijd weer wat met dat voedingsonderzoek, zo leert ook een blik op de jaaroogst van onze vaste factcheckrubriek ‘Klopt dit wel?’. Nee, er is geen reden om aan te nemen dat vette vis en weinig koolhydraten de overgang bij de vrouw drie jaar uitstelt, zoals veel media afgelopen lente meldden. Het is onbewezen dat biologische voeding de kans op kanker vermindert, zoals in november rondging. En dat we door pure chocolade beter zouden gaan zien is… nou ja, vult u zelf maar in.

2. ‘Lezen maakt empathisch’

Kinderen die veel lezen, zijn beter in staat de bedoelingen van anderen te doorzien. Toch? Nou ja, zonder boeken lukt het vast ook wel. Het onderzoek dat aan het heilzame effect van lezen ten grondslag ligt, kwam afgelopen nazomer namelijk onder vuur te liggen: andere onderzoekers slaagden er niet in het experiment met succes te herhalen.

Dat is niet voor het eerst. Keer op keer blijkt dat gepubliceerde onderzoeken in de herhaling vaak minder uitgesproken, of zelfs helemaal geen, resultaten opleveren. Wat overigens niet hoeft te duiden op boerenbedrog: misschien was er in eerste instantie gewoon sprake van een toevalstreffer, die vervolgens werd uitvergroot omdat klinkende resultaten nu eenmaal meer aandacht krijgen dan studies die niets opleveren.

In augustus ging een team economen en psychologen ertoe over om 21 studies uit de prominente vakbladen Science en Nature te herhalen. Acht studies – waaronder het ‘boeken-maken-empathisch’-onderzoek – gingen onderuit. Bij de rest bleek het gerapporteerde effect wel te bestaan, maar was het minder sterk.

3. ‘Bloedtest alzheimer nabij’

Al binnen een jaar komt er een bloedtest op de markt die alzheimer kan vaststellen, door het eiwit amyloïde te meten. Beloofde althans hoogleraar neurochemie Charlotte Teunissen (UMC Amsterdam) bij haar oratie, afgelopen najaar.

Andere experts reageerden zuinig. Een berekening op de achterkant van een envelop leert immers dat zo’n test vooral veel mensen ten onrechte de stuipen op het lijf zal jagen met de diagnose alzheimer, omdat er nu eenmaal veel meer ouderen met vergeetachtigheidsklachten zijn zónder alzheimer, dan mét alzheimer. Praktisch onbruikbaar dus, zo’n test. Het ziekenhuis wekt bovendien ‘valse hoop’, klaagde de Nijmeegse hoogleraar Marcel Olde Rikkert, omdat het persbericht zelfverzekerd stelt dat nu ook ‘genezing een stap dichterbij’ komt.

In Medisch Contact veegde arts-filosoof Bert Keizer intussen de vloer aan met Teunissen en haar baas Philip Scheltens, onder meer door eraan te herinneren dat Scheltens in 2000 ook al beloofde dat de genezing van alzheimer aanstaande was. ‘Ik denk dat de hamvraag is hoe we Scheltens terug krijgen op planeet aarde’, aldus Keizer.

4. ‘Fijnstof remt de hersengroei’

En dat niet alleen, want wie veel fruit eet, krijgt minder rimpels. Eenzaamheid vergroot de kans op diabetes. En baby’s met een klein hoofd hebben later meer slaapproblemen.

Zomaar wat van de mediagenieke onderzoeken die de afgelopen tijd per persbericht vanuit de medisch centra over het land werden uitgestrooid. Alleen zit aan veruit de meeste daarvan een luchtje, bleek afgelopen zomer toen we 19 van dit soort onderzoeken nader lieten bekijken door twee onafhankelijke statistici.

Van de 19 studies bleken er liefst 15 niet in orde. De resultaten waren wankel, toevallige samenhangen werden uitgeroepen tot oorzakelijke verbanden, of de analyses vertoonden sporen van ‘datagraven’, het zoeken naar spannende uitkomsten. Niettemin werden alle 19 onderzoeken trots in de etalage gezet door de verantwoordelijke medisch centra – het Erasmus MC in Rotterdam, het UMC Amsterdam en Maastricht UMC – en vervolgens overgenomen door de media.

Geen kwade opzet, benadrukken de auteurs van de knoeistudies. Zie de uitkomsten vooral als tussenstand: hier zit misschien iets, vervolgonderzoek nodig. Bovendien spelen er vaak praktische redenen mee, zoals een proefschrift dat af moet.

Maar andere medici reageren uit hun hum: niet best voor de geloofwaardigheid van de wetenschap, al die rammelresultaten in het nieuws.

Ook de bewering dat fijnstof de hersengroei zou remmen, slaat bij nader inzicht nergens op. Het blijkt te gaan om een te verwaarlozen effect.

5. ‘Lachen is gezond’

Factcheckers, humorloze droogstoppels zijn het. Want leven we echt langer door veel te lachen? Zegt de factchecker: nou, dat valt vies tegen.

Het verhaal dat lachen het leven verlengt steunt in belangrijke mate op een studie van gefotografeerde baseballprofs uit de jaren vijftig: de lachers op de foto leefden langer. Totdat andere onderzoekers gehakt maakten van het onderzoek, en een Britse mega-studie onder haast een miljoen vrouwen geen enkel bewijs vond dat Magere Hein zich zomaar laat weglachen.

‘Ondanks talloze onderzoeken is er nog altijd geen enkel positief gezondheidseffect bewezen’, zei hoogleraar cultuursociologie Giselinde Kuipers onlangs op een Volkskrant KennisCafé gewijd aan humor. ‘Lachen is niet gezonder dan een kopje koffie drinken of een stukje fietsen.’

6 ‘Witte Europeanen vonden de beschaving uit’

De grottekeningen van Lascaux. De steencirkels van Stonehenge. Het ivoren Venusbeeldje van Willendorf. Het zijn trotse namen die uitdragen: lang verkeerde de wereld in achterlijkheid, maar toen sloeg in Europa de vonk in onze hersenpan en vonden ‘wij’ het moderne denken uit, met kunst en symbolisch gebruik van voorwerpen en inscripties.

Mooi niet. Duizenden jaren eerder tekende op Borneo iemand al een soort rund op een grotwand, ’s werelds vroegst bekende getekende voorstelling van een levend wezen. Ook liet men er geverfde handomtrekken achter, alweer tientallen eeuwen eerder dan de vroegst bekende handstencils in Europa.

Erger nog: ook in Europa zelf wordt de moderne mens in zijn eigen spel verslagen. In Spanje doken dit jaar tot kralen gemaakte schelpjes en getekende vormen op een grotwand op, die bewijzen dat onze voorloper de Neanderthaler ook al in de weer was met kunst en symboliek. Tienduizenden jaren éérder dan de mensen Europa binnentrokken die de prehistorische kunstwerken van Lascaux en Chauvet zouden tekenen.

7. ‘Zingeving zit in de genen’

Als bovenstaande diepe gedachten bij u opwekt over de aard van de mensheid, bent u vast drager van een van de genetische varianten die in oktober in Amsterdams onderzoek werden aangewezen als de ‘genen voor zingeving’. Ontdekt door van een grote groep Britten de antwoorden te analyseren op de vraag: ‘In hoeverre vindt u uw leven betekenisvol?’ (en, voor geluk, ‘hoe gelukkig bent u?’), en die naast hun dna te leggen.

‘Alles kan. Maar ik vind dit niet waarschijnlijk totdat meerdere signalen hierop wijzen’, reageert geneticus Cecile Janssens van de Emory University desgevraagd. Zo zouden de twee genen voor zingeving meer zeggen over heel andere zaken, zoals opleiding en lichaamslengte. Bovendien rammelt de methode, vinden anderen: wat zegt één vraag op een vragenlijst eigenlijk over ‘zingeving’?