Wat is beter: een leider op basis van gezag of macht?
In mijn laatste Hoofdzaak-column deel ik graag nog een paar inzichten met u over leiderschap, het onderwerp waarmee ik mijn dagelijks brood verdien aan de Vrije Universiteit. Bij mijn leiderschapslezingen krijg ik vaak de vraag wie ik een goede leider vind.
Dat is geen gemakkelijke, omdat de wetenschappelijke kennis over leiderschap en de praktische beoefening ervan zich niet makkelijk laten verenigen.
Is Trump een slechtere president dan Obama? Doet Rutte het zoveel beter dan zijn voorganger, Balkenende? Kan May de vergelijking met Thatcher doorstaan? Wie is de beste ceo van de BV Nederland? Hoe we naar onze leiders kijken wordt door heel veel factoren bepaald. Iemands persoonlijke leiderschapsstijl is slechts een aspect waarop we ons oordeel baseren. Toch valt er vanuit mijn wetenschapsgebied, de evolutionaire psychologie, wel iets zinnigs bij te dragen.
Bij olifanten leidt de matriarch op basis van haar ervaring de groep naar een waterrijke plek
Allereerst moeten we onderscheid maken tussen twee typen leiders: leiderschap op basis van gezag of op basis van macht. Van de eerste categorie zijn leiders die het goede voorbeeld proberen te geven, en die ons leiden met hun visie, wijsheid, bescheidenheid en onbaatzuchtigheid. Schoolvoorbeeld is Mahatma Gandhi, de spirituele en politieke leider van de vreedzame beweging om India te bevrijden van de Britse overheersing en rechten te verlenen aan de lagere kasten. Gezag wordt ontleend aan dienstbaarheid en deze filosofie is terug te voeren op de taoïstische benadering van leiderschap, geassocieerd met de Chinese filosoof Lao Tse. De leider die de Tao volgt, domineert niemand en is nooit op eigen roem uit. De gezagsleider is ook diepgeworteld in de christelijke traditie, bijvoorbeeld in de leer van Jezus Christus.
Agressie en bedrog
De machtsleider daarentegen maakt vooral gebruik van machtsmiddelen om mensen te beïnvloeden. Hij beloont volgers die het goed doen en bestraft degenen die uit de pas lopen. Dit type leider is dominant in zijn acties en woorden en reageert met agressie en bedrog als zijn positie wordt bedreigd. Dit type leiderschap zien we terug in de werken van Griekse en Romeinse filosofen, maar wordt vooral geassocieerd met Machiavelli. Deze Italiaanse renaissance-filosoof schreef dat het beter is voor een leider wanneer volgers bang zijn voor hem dan wanneer ze hem liefhebben. Een historisch voorbeeld van een machtsleider is Hendrik VIII die door middel van oorlogen en belastingen Engeland tot een sterke mogendheid poogde te maken. Machtsleiders anno nu zijn Trump, Poetin en Orbán.
Onderscheid tussen deze twee vormen van leiderschap vinden we ook terug bij andere diersoorten en heeft dus waarschijnlijk een diepe evolutionaire geschiedenis. Bij olifanten bijvoorbeeld leidt de matriarch op basis van haar ervaring de groep naar een waterrijke plek op de savanne, maar ze gebruikt haar fysieke kracht om interne conflicten op te lossen of de groep te beschermen tegen indringers. In onze eigen organisaties zien we deze tweedeling terug in het onderscheid tussen leiderschap versus management, waarbij het in de praktijk lastig blijkt om beide functies door dezelfde persoon te laten vervullen.
Geen type leider de beste
De tweede les uit de wetenschap is dat er geen type leider is dat onder alle omstandigheden het beste is. Of mensen een leider met gezag of macht willen, volgen hangt af van de situatie. Als we op zoek zijn naar wijsheid, inspiratie of sociale verandering hebben we behoefte aan een gezagsleider die als rolmodel fungeert, een primus inter pares. Maar wordt het voortbestaan van onze samenleving bedreigd door interne disputen of door externe gevaren, dan zijn we maar al te bereid om een machtige leider aan te stellen om onze belangen te behartigen. Uit ons eigen onderzoek blijkt dat het prototype van de machtsleider een sterke man is, terwijl de gezagsleider man of vrouw kan zijn afhankelijk van wie het meest competent is.
De derde les ten slotte is dat beide typen leiders elkaar afwisselen in de tijd. In de huidige internationale politiek lijken de machtsleiders de boventoon te voeren. Maar op het moment dat hun macht te groot wordt of vooral voor eigenbelang wordt ingezet, dan ontstaat er vanzelf weer ruimte voor de Nightingales, Gandhis, Mandelas en Malalas van deze wereld.
Dat is de hoopvolle gedachte, waarmee ik mijn Trouw-bijdragen graag afsluit.
Mark van Vugt, hoogleraar evolutionaire psychologie aan de VU, schreef voor Trouw columns over opvallende aspecten van menselijk gedrag. Lees zijn bedragen terug in ons dossier.
Lees ook:
Leert het dierenrijk ons wat een natuurlijke leider is?
Wolf, olifant, aap, paard of mier: wat kunnen we toch veel van ze leren over leiderschap. Maar Hans de Bruijn heeft wel zijn bedenkingen.