De samenleving kan heel goed zonder de geesteswetenschappen

Begin jaren tachtig van de vorige eeuw eiste de rector magnificus van de Universiteit Leiden, Anton Kassenaar, dat eerst alle spelfouten in de notulen van bestuursvergaderingen werden gecorrigeerd, voordat ze de papierversnipperaar in gingen. Waarom zo precies, sloeg dat wel ergens op? Zijn eis is alleen te begrijpen als je gelooft dat het schrijven van foutloos Nederlands een intrinsieke waarde heeft. Helaas, zulke intrinsieke waarden bestaan alleen voor wie er oog voor heeft. Tegenwoordig krijg je, als je de spelfouten uit een stuk van je advocaat verbetert, een rekening toegestuurd voor de ‘herziening van een processtuk’. En wat is, ander voorbeeld, de waarde van een proefschrift over de Londense periode van Gerard Reve, als niemand meer weet wie Gerard Reve ook alweer was?

Komende vrijdag organiseert de beweging WOinActie een demonstratie in Den Haag om te protesteren tegen de financiële verwaarlozing van de universiteiten, in het bijzonder van de geesteswetenschappen. Die hebben het zwaar, zoals acht decanen van geesteswetenschappelijke faculteiten afgelopen zomer stelden in een gezamenlijk pleidooi in NRC (6/7). De kop van dat artikel luidde: Samenleving kan niet zonder de geesteswetenschap. Dat raakt onbedoeld precies de kern van de zaak. Namelijk het feit dat de samenleving wel degelijk zonder de geesteswetenschappen kan.

Dat achten de decanen en de beweging WOinActie natuurlijk niet wenselijk, zomin als iedereen met enig hart voor literatuur, kunst en geschiedenis. Maar bedenk dat het hier dus niet gaat om een feitelijke constatering, maar om een wens. De critici van het huidige onderwijsbeleid stellen een norm waaraan een goede samenleving volgens hen moet voldoen.

Lees ook dit opiniestuk: De universiteit gaat aan marktdenken ten onder

Dat verhult dat het huidige beleid niet los gezien kan worden van de niet te stuiten instrumentalisering van waarden in een globale samenleving. De samenleving van Kassenaar, met die intrinsieke waarden, bestaat niet meer. In een samenleving waarin het vrijemarktdenken domineert is alles van ‘intrinsieke waarde weerloos’, omdat die alleen bestaan voor wie daar oog voor heeft. Ooit schreef de Duitse filosoof Hegel dat de moderne staat in zichzelf een diepe behoefte voelde aan cultuur en inzicht, die door de wetenschap kon worden bevredigd. Die behoefte is aan het verdwijnen.

De behoefte aan cultuur en inzicht verdwijnt

Zo bezien is de demonstratie van aanstaande vrijdag vooral een uiting van een nostalgisch verlangen naar een bevoorrechte periode in de geschiedenis: de laatste decennia van de twintigste eeuw, waarin vrijwel iedereen kranten las, romanschrijvers zich ontpopten tot publieke intellectuelen, nieuwe academische studies als paddenstoelen uit de grond schoten, en waarheid en moraal nog een rol leken te spelen in de politiek.

De decanen van de geesteswetenschappen hebben gelijk dat tal van actuele discussies schreeuwen om beschouwing en verdieping, om reflectie op de kwaliteit van de samenleving. Daarbij wijzen zij op de traditionele rol van de geesteswetenschappen die in de negentiende eeuw de taak kregen toebedeeld jonge mensen een Bildung te verschaffen, de opvoedende taak hen te leren onze wereld te begrijpen. Die rol is voor de geesteswetenschappen in de 21ste eeuw niet meer weggelegd. De moderne manager ziet er het nut niet van in; de enige intrinsieke waarde die hij of zij kent is het goede gevoel van het lopen van de New York marathon binnen vier uur. En net zoals je een marathon maar loopt in je eigen tijd, zo bestudeer je maar geschiedenis, filosofie en literatuur in je eigen tijd.

Lees ook het opiniestuk van acht decanen: Samenleving kan niet zonder geesteswetenschappen

Het heeft daarbij niet geholpen dat de geesteswetenschappen zich in toenemende mate hebben gemodelleerd naar de natuurwetenschappen, wat ertoe heeft geleid dat ook de geesteswetenschappen nu geen Bildung meer leveren, maar research output. Oorspronkelijk was het in stand houden van cultuur een gemeenschappelijke taak van onder anderen schrijvers en geesteswetenschappers. Tegenwoordig lijkt het net of de schrijver die buiten de academie romans publiceert met iets geheel anders bezig is dan de literatuurwetenschapper die op de universiteit deze romans bestudeert. In wezen is die scheidslijn kunstmatig; beiden zijn literatoren. Het lijkt onvermijdelijk dat beiden binnenkort buiten de universiteit werkzaam zullen zijn.

Het protest van WOinActie graaft daarom niet diep genoeg, als het zich beperkt tot verontwaardiging over de gebrekkige financiering van het wetenschappelijk onderwijs. Het is fundamenteler: we gaan een toekomst tegemoet zonder geesteswetenschappen aan de universiteit. Die ontwikkeling valt te betreuren, maar niet te ontkennen.