© CC0 (Publiek domein)
Laat iedere student bedrijfskunde een maatschappelijke stage doen
Waarom lijkt het Nederlandse topmannen- en vrouwen zo vaak aan een moreel kompas te ontbreken? Docent-promovendus aan de Vrije Universiteit Jelle van Baardewijk schreef er een proefschrift over. Daar komt een duidelijke trend uit naar voren: het begint in de schoolbanken.
Onlangs plofte er een vuistdik proefschrift bij mij op de deurmat. De omineuze titel: The Moral Formation of Business Students. Wie wil begrijpen waarom het morele kompas van onze financiële en bedrijfskundige elites zo vaak hapert of eenvoudigweg afwezig is, doet er goed aan kennis te nemen van dit promotieonderzoek. En wie niet verrast wil worden dat de volgende generatie dividendstrippers in krijtstreeppak, olieboerende winstbelastingweigeraars of de zoveelste stiekem uit de bonuspot snoepende bankiersboef alweer klaarstaat, doet er eveneens verstandig deze academische proeve van bekwaamheid ter hand te nemen.
In het voorwoord stelt Jelle van Baardewijk, docent-promovendus wijsbegeerte aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en auteur van het stuk, droogjes vast dat het aantal ethische misstanden in het bedrijfsleven gelijke tred houdt met de landelijke toename van cursussen bedrijfsethiek. Maatschappelijk verantwoord ondernemen — ofwel ‘corporate social responsibility’ — behoort al jarenlang tot het standaardrepertoire van elke multinational, business schools dompelen hun studenten onder in lessen ethiek, en tegelijkertijd lijkt dit alles geen invloed te hebben op de handelswijze van de heren (en een enkele dame) in de wereld van haute finance en het internationaal grootbedrijf.
Om deze ongerijmdheid te onderzoeken, besloot Van Baardewijk de ethische grondhouding van studenten bedrijfskunde aan een systematische analyse te onderwerpen. Met andere woorden: hoe verhouden de bedrijfskundigen en managers van morgen zich tot de wereld? Wat zijn hun opvattingen over het goede leven? Zijn zij in staat om op adequate wijze te reflecteren op hun rol in de samenleving? Oftewel, wat is hun ethos en hoe krijgt dit gestalte binnen de lesprogramma’s?
Docenten en studenten denken misschien dat hun vakgebied objectief is, maar in de studieboeken zitten allerlei (vrijemarkt)waarden verstopt
Wat de aanpak van Van Baardewijk bijzonder maakt, is dat hij zijn bevindingen staaft met empirisch onderzoek (vrij ongebruikelijk voor een filosoof) en dat hij tevens de curricula van bedrijfskundestudies in wijsgerig én historisch perspectief plaatst. Die bevindingen zijn even genuanceerd als ontnuchterend. Ja, veel studenten geven aan sociaal en ethisch zakendoen belangrijk te vinden en bij faculteiten leeft breed de behoefte om studenten kritischer op te leiden. Helaas blijken deze mooie intenties op de weerbarstige onderwijspraktijk stuk te lopen. Wie denkt dat de gemiddelde ‘business school’ of studie bedrijfskunde iets wezenlijks bijdraagt aan een maatschappelijk verantwoord(er) zakenethos, weet na het lezen van dit promotieonderzoek wel beter.
Daar bestaan verschillende redenen voor. Zo blijkt uit de dissertatie dat vakken als ethiek geïsoleerde eilandjes zijn in een curriculum dat waarden als winstmaximalisatie en efficiency centraal stelt. Dit is des te problematischer gezien de academische pretentie van waardevrijheid: docenten en studenten denken misschien dat hun vakgebied objectief is en de werkelijkheid neutraal beschrijft, maar in de studieboeken en lesprogramma’s zitten wel degelijk allerlei normatieve (vrijemarkt)waarden verstopt. Dit fenomeen staat ook wel bekend als het hidden curriculum. Opleidingen bedrijfskunde dragen zo impliciet een (Angelsaksisch) arbeidsethos over waarin het spreadsheet- en doelmatigheidsdenken de boventoon voert, ten koste van de morele en maatschappelijke aspecten van bedrijfsvoering. Samengevat: de illusie van waardevrije wetenschap zorgt voor een onkritische houding ten aanzien van het eigen vakgebied.
De conclusies van Van Baardewijk liegen er dan ook niet om. ‘Business school’-studenten ontberen de bagage om op fundamentele wijze te reflecteren op de samenhang tussen economie en samenleving. Zij zijn vooral toegerust om zo efficiënt en productief mogelijk te opereren en missen een meta-perspectief op zakendoen. Bovendien zijn ze niet of nauwelijks in staat ethische dilemma’s te beoordelen of na te denken over hun eigen normatieve positie.
Noem me naïef, maar ronduit onthutsend vond ik de observatie van de auteur dat studenten goeddeels onwetend zijn over het maatschappelijk debat inzake mismanagement en andere wantoestanden in het bedrijfsleven.
Deze verwrongen en bijkans wereldvreemde toestand hangt nauw samen met het feit dat theorievorming op universiteiten in het algemeen en bedrijfskundige opleidingen in het bijzonder losgezongen is van de alledaagse werkelijkheid — oftewel: van concrete praktijken en beroepen. Dat men in menig directiekamer het contact met de samenleving is kwijtgeraakt, zoals het cliché wil na de zoveelste morele miskleun of schaamteloze poging tot zelfverrijking, hoeft dus niet te verbazen. Dat contact stopt op het moment dat de toekomstige bedrijfselites in de collegebankjes plaatsnemen. Zodra ze academische sferen binnentreden, verdwijnt de rommelige realiteit — en alles wat daar leeft — achter een kunstmatige horizon van wetenschappelijke modellen en theorieën. Aldus raakt de samenleving, gereduceerd tot een verre abstractie, uit zicht.
Laat de corporate elite in spe meelopen met deurwaarders
Wat de analyse van Van Baardewijk eens te meer duidelijk maakt, is dat universiteiten tekortschieten in datgene wat in de Nederlandse Wet op Hoger Onderwijs (artikel 3 lid 1, om precies te zijn) voorgeschreven staat: namelijk dat ze naast het opleiden voor een beroep aandacht dienen te besteden aan persoonlijke ontplooiing en de ontwikkeling van maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef. Voor Van Baardewijk is Bildung, een begrip dat al langer in onderwijsland rondzingt, dan ook het sleutelwoord ter beslechting van deze lacune. Dat wil zeggen dat ‘business schools’ serieus aan algemene vorming moeten gaan doen en studenten moeten faciliteren bij het vormgeven van hun morele identiteit.
De vraag is natuurlijk hoe je zoiets aanpakt. Wat mij betreft valt of staat Bildung bij het vermogen (en de moed!) om diametraal tegen je eigen gedachten en gedragingen in te denken en te handelen. Ter cultivering hiervan is het noodzakelijk om in aanraking te komen met denk- en leefwerelden die ver buiten de eigen kring vallen. Dat is niet louter een geestelijke activiteit, maar vereist dat we de bedrijfskundigen en managers van de toekomst uit hun comfort-zone halen en de ‘echte’ wereld insturen.
Kortom, maak een maatschappelijke stage tot een verplicht onderdeel van het studieprogramma van ‘business schools’. Laat de corporate elite in spe meelopen met deurwaarders, maatschappelijk werkers, psychiaters, schuldsaneerders en al die andere beroepsgroepen die dag in dag uit geconfronteerd worden met de afvallers van de economische ratrace. Of oefen ze in dienstbaarheid en nederigheid door ze een tijdje in een verpleeghuis, de 24-uurs opvang van het Leger des Heils of op een vmbo-school mee te laten draaien.
Zolang de mens, om Nietzsche te parafraseren, makkelijker in het reine komt met een slecht geweten dan met een slechte naam, zullen ethische wantoestanden en immoreel gedrag blijven bestaan. Maar universiteiten hebben de wettelijke en morele plicht om een zakelijke kaste op te leiden met een zo robuust mogelijk arbeidsethos.
Dus, hooggeleerde dames en heren in de leer der bedrijfsvoering, jaag uw studenten eens het universiteitsgebouw uit, leer ze hun verbeeldingskracht en inlevingsvermogen aan te spreken, en maak ze bewust van de wereld waarin ze leven.
43 Bijdragen
Ferry de Boer 7
Maar laat ze het begin van hun carrière ook gewoon nog lekker een beetje het vuile werk opknappen zodat ze snappen wat er speelt. Die broekies die met hun excelletje op een afdeling worden gedumpt stuiten vaak op onnoemelijk veel weerstand met hun van de werkelijkheid losgezongen ideeën. Daar wordt echt helemaal niemand blij van.
Ik denk sowieso dat het tijdperk voorbij is waar goede managers enkel met hun ratio goede resultaten kunnen behalen. Wat dat betreft loopt het onderwijs naar mijn mening hopeloos achter op de werkelijlheid. Jef Steas kan dit uitstekend uitleggen: https://m.youtube.com/watch?v=ts7v7fYUNDM
Edward 2 4
Is er soms zonet een artikel verdwenen?
MaartenH 10
Edward 2MaartenH 10
en
"Samengevat: de illusie van waardevrije wetenschap zorgt voor een onkritische houding ten aanzien van het eigen vakgebied. "
Dat lijken me hele duidelijke constateringen. Dan verbaast het eind van het verhaal me enigszins: doe maar een maatschappelijke stage en klaar is Kees.
Ik zou zeggen, doe eerst maar eens wat aan het curriculum, integreer ethiek in het geheel en en bevorder een kritische benadering van het eigen vakgebied. Dat daarnaast iets van een maatschappelijke stage nuttig is, lijkt me prima, maar dat is niet de oplossing.
Hans Schnitzler 1
MaartenHMaartenH 10
Hans SchnitzlerHH Manders 4
MaartenHde vraag stellen is hem beantwoorden. Nee, er zal niets aan worden gedaan. Elke opleiding waarin modellen dominant zijn heeft overigens een vergelijkbaar probleem. En dan maakt het niet uit of we het over een 'zachte' wetenschap hebben (zoals sociologie) of een 'harde' wetenschap.
Er daadwerkelijk iets aan doen gaat ten koste van vele gevestigde belangen (financieel, prestige, carrière-technisch) in het onderwijs en daarbuiten.
Meten = weten is tot dogma verheven (we meten, dus we zijn wetenschappelijk bezig), zonder dat men er over nadenkt of wat men ook daadwerkelijk meet wat men wil meten. En dan hebben we het nog niet eens over de problemen met de modellen zelf (vaak ideologisch geladen, en zeker niet zo weid toepasbaar als gesuggereerd) en de algemene toepassing (en uitleg) voor de meetgegevens.
[Verwijderd]
HH MandersEric 162
MaartenHEen enkel vak ethiek staat zo los van de rest van het curriculum dat dit niet te plaatsen is in het geheel. Het blijft een 'afterthought', net als een maatschappelijke stage dat ook zou zijn mijns inziens. Het zou mogelijk wel enig effect hebben, maar ik denk onvoldoende structureel. Wanneer het gaat om een maatschappelijke stage, dan zullen veel van de studenten die 'weglachen', zo is het cultuurtje. Ik weet nog goed dat een van de vakken ging om persoonlijke ontwikkeling in een sociale context. Ikzelf was zeer blij met het vak en de docent, maar ik stond daarin bijna alleen.
Het is namelijk ook zo dat een studie bedrijfskunde in eerste instantie toch vooral mensen aantrekt die op geld georiënteerd zijn. Er heerst een beeld dat men na de studie toch wel in een goede positie in het bedrijfsleven terechtkomt en aardig gaat verdienen. In de meeste gevallen is dat ook zo. Zelfs studenten die op zich een goed moreel kompas hebben, rollen op deze manier in een positie die alleen bijdraagt aan winstmaximalisatie. Het is ook erg moeilijk om daar op een gegeven moment weer uit te stappen.
Wat de juiste oplossing zou zijn, is om het hele curriculum aan te passen naar een nieuwe visie die uitgaat van geïntegreerde duurzaamheid op ecologisch en economisch vlak. Externaliteiten moeten worden meegenomen.
Een nieuw systeem dus, dat is ook waar de economische wetenschap zich op zou moeten richten, bedrijfseconomie en bedrijfskunde worden dan vanzelf een afgeleide. Je trekt dan waarschijnlijk ook nog eens minder mensen aan die puur voor het geld
[Verwijderd]
MaartenHNiet alleen grote bedrijven, maar ook gemeentelijke bedrijven komen er zo achter waar de schoen wringt en waar niet. Idem met woningcorporaties. Zeker in Engeland werd dat gedaan. Zeer leerzaam.
Eric 162
[Verwijderd]Gerrit Zeilemaker 6
En om in dit verband te eindigen met Nietzsche is echt het toppunt. Was het niet Nietzsche die een voorchristelijke slavenmaatschappij als ideale maatschappij voorstelde, waar een adellijke elite heerste over een massa van slaven die om ze slaaf te houden onder andere juist niet onderwezen moesten worden.
MaartenH 10
Gerrit ZeilemakerAnton Van de Haar 8
Dit klinkt me sympathiek, maar ook nogal wereldvreemd in de oren. Op basis van wat ik lees, bijvoorbeeld in de verhalen over de dividendfraude, is het businessmodel van veel financiële bedrijven gefocust op het overtreden van de geest van de wet, en niet zelden ook de letter van de wet, met het oog op winstmaximalisatie ten behoeve van de bonussen van de topmannen en de dividenden van de aandeelhouders.
Overheden leveren daarbij niet zelden de helpende hand, door die bedrijven mee te laten schrijven aan de wetgeving die hen moet reguleren, met als resultaat dat die wetgeving zo ingewikkeld wordt dat het ondoenlijk is om die bedrijven en hun bazen veroordeeld te krijgen, zodat overheden het noodgedwongen moeten laten aankomen op schikkingen, waarbij die bedrijven hooguit een deel van hun criminele winsten weer moeten inleveren. Dat is wat je noemt een lucratief businessmodel!
Ik vrees dat mensen die zijn getraind in moreel denken het niet ver zullen schoppen bij die financiële bedrijven.
Peter Waalkens 7
Anton Van de HaarDe basis voor het bestaansrecht van FTM.
[Verwijderd]
Peter Waalkens[Verwijderd]
Anton Van de HaarAls echter werknemers weer lid worden van een vakbond, of zelf een vakbond oprichten en eisen gaan stellen, zullen ze er toch mee geconfronteerd worden.
Een andere methode is dat mensen die werk moeten doen (manueel) voor zulke mensen, zoals een nieuwe toiletpot plaatsen, dat eens niet doen. Dat 'de vloer' gewoon ophoudt met diensten verleden en zeggen: doe het zelf maar eens. Misschien krijgen deze lieden dan meer respect voor de 'blue collar' mensen.
Nee, ik heb ook geen hoge dunk van deze mensen. Niet van de oudere en niet van de jongere. Het zal alleen erger worden. Dit past in wat ik er van vind: rijk en superrijk zijn bezig een citadel te bouwen voor mensen zoals zijzelf. De laag betaalden mogen het wel bouwen, maar daarna weg zijn. Want de citadel wordt bestemd voor de superrijken, de rijken en de mensen eronder die allerlei diensten doen voor de bovenste verdiepingen.
De andere mensen wonen grotendeels in een onderstad zonder wetgeving en zonder hulp e.d. Uiteindelijk moet zo'm soort samenleving een keer ontploffen. Maar ik ben bang dat het het zo tientallen jaren kan duren. Voor wat de schrijver van dit artikel betreft moet ik stellen dat hij er 10 jaar minimaal mee te laat is. We zijn het punt van no return allang voorbij.
Anton Van de Haar 8
[Verwijderd]Ik vermoed dat de mensen die zich bij die financiële bedrijven schuldig maken aan overtreding van de wet uit alle lagen van de bevolking komen. Opwaartse mobiliteit, als het ware.
[Verwijderd]
Anton Van de HaarWist u overigens dat in de artsenopleiding pas vrij recent het vak 'Sociale Vaardigheden' is ingevoerd? Om exact deze reden? Nog altijd zijn er artsen die mensen bijna honds behandelen. Het zijn er niet veel, want gelukkig blijkt het merendeel van deze studenten van zichzelf al sociale vaardigheden te kennen en te gebruiken. Het zegt wel iets over opleidingen voor beroepen die met mensen te maken hebben.
Rik Jungmann 2
Zou het niet precies andersom kunnen zijn? Dat een egoïstische boef het eerder brengt tot CEO of voorzitter van de raad van commissarissen juist dank zij die karaktertrek?
En dat al die anderen te aardig, te invoelend en te begripvol zijn.
Met andere woorden dat dat gedrag er al in zit voor ze aan hun studie beginnen? Het is hun aangeboren karakter?
Als dat zo is, en je wilt dat gedrag aanpassen, dan moet je flinke bonussen gaan uitkeren voor begripvolle en medemenselijke besluitvorming en gedrag.
[Verwijderd]
Rik JungmannMaartenH 10
[Verwijderd]Jan Ooms 10
[Verwijderd][Verwijderd]
Jan OomsEric 162
Rik JungmannDe echte psychopaten (zoals de oprichter van RyanAir) zijn toch in de minderheid. Maar het systeem 'dwingt' mensen keuzes te maken die in het belang van de financiële resultaten zijn, en wanneer je op hoger niveau zit betekent dat vaak keuzes waar sommige anderen ook de dupe van worden.
Zoals ik mijn reactie hierboven zeg, denk ik echter ook dat een stage weinig effect zou hebben. Ik zie genoeg mensen die best wel een moreel kompas hebben, maar dat een soort van uitschakelen wanneer het om geld gaat. De meeste mensen kunnen de verleiding van geld (en macht) toch niet weerstaan. Ze gaan dan ook voor zichzelf rechtvaardigen waarom hun handelen niet verkeerd is.
Ik zie niet echt andere oplossing dan de perverse geldprikkels in de economie systematisch aan te passen. Een bonus voor goed gedrag lijkt me niet de juiste aanpak. Dat is arbitrair en men zal er omheen werken. Verder zou het goed zijn om de cultuur in bijvoorbeeld de corpora aan te pakken. Sommige netwerkjes die daar ontstaan kennen al een cultuur die niet maatschappelijk betrokken is weet ik uit ervaring. Ik zie echter ook niet hoe je dit zou kunnen veranderen van buitenaf.
MaartenH 10
Eric 162De aantrekkingskracht van een studentencorps is dat je daar een pasklare identiteit aangemeten krijgt, plus de spelregels om lekker mee te doen. Dat floreert, als de nieuwe studenten daar behoefte aan hebben. Een goede middelbare school is daarin een game changer.
En dat geldt natuurlijk niet alleen voor leerlingen die doorgaan naar universiteit en HBO. Ook voor mensen die niet doorgaan is de - laat ik zeggen - menselijke kwaliteit van de school van doorslaggevend belang.
Ik ben er persoonlijk van overtuigd dat investeringen daarin een ontzettend groot maatschappelijk rendement hebben.
[Verwijderd]
Eric 162Ik heb met zo'n directeur moeten werken. Heeft me veel geleerd. Helaas niet genoeg, merk ik in mijn privé leven. Narcisten hebben enorme EGO's. En ze zijn sneaky.
Ik vermoed dat psychopaten vanuit narcisme doorgegroeid zijn.
bps 12
Is er een universele ethische standaard ?
Arjan 7
Bij elk artikel wat ik nu open is ongeveer 50% ingeklapt.
Tim De Heer 4
ArjanArjan 7
Tim De Heer[Verwijderd]
[Verwijderd]
[Verwijderd]Roland Horvath 7
Dat vak leert dat de economie annex de bedrijfskunde een deel zijn van de maatschappij en van de geschiedenis. En dat ze in de eerste plaats gaan over mensen en niet over zaken, geld en getallen. Ze zijn sociale/ gamma wetenschappen.
[Verwijderd]
Roland HorvathFouk Tsang 5
Nick Aldewereld 2
Ewout Urbach 2
[Verwijderd]
Inhoudelijk denk ik dat de "morele betonrot" niet alleen met meer Bildung, maar met meer rechtzaken moet worden aangepakt. Die conclusie wordt onderschreven in dit andere (zeer relevante) proefschrift dat ik gisteren toevallig tegenkwam:
https://repub.eur.nl/pub/31855/Proefschrift%20R.F.%20Ruers%20drukker.pdf
MaartenH 10
[Verwijderd]"Het asbestreguleringsproces heeft Nederland een harde en dure les geleerd."
Ik ben bang dat dit niet zo is, dat de overheid heel erg hardleers is. Dat de overheid wacht met maatregelen tot het niet anders kan, en dan nog zo langzaam mogelijk en daarbij industrie en bedrijven zo lang mogelijk uit de wind houdt. En dat zich dit telkens weer herhaalt, Groningen, klimaat, tabak, voeding, de lijst is eindeloos en het patroon is bekend.
Bij asbest heeft de SP een goede en sterke rol gespeeld. Maar over het algemeen loopt de politiek - ik denk bewust - achter de feiten aan en speelt voor de bühne. Het gebeurt voor onze ogen en toch zijn mensen te blind om het te zien.
[Verwijderd]
MaartenHIk vond onderstaand citaat (ook uit de conclusie) het meest treffend en bewijs van een breder patroon. En helaas ook als bewijs dat er weinig geleerd wordt.
Uit "Macht en tegenmacht in de Nederlandse asbestregulering, Ruers, 2012":
Belangrijke strategieën van de industrie waren:
(a) het schrijven van cruciale passages in adviezen aan de overheid in officiële ‘onafhankelijke’ adviesorganen,
(b) het zaaien van twijfel in het wetenschappelijke en maatschappelijke debat,
(c) het benadrukken van de economische betekenis van asbest, en
(d) het beïnvloeden van de publieke opinie.
[Verwijderd]
MaartenHMaartenH 10
[Verwijderd]