‘Onze democratie is niet meer vanzelfsprekend’

Het publieke debat heeft bepaalde regels nodig. Maar in de digitale wereld ontbreken die regels en dat maakt de democratie in de 21ste eeuw kwetsbaar, stelt de Amerikaanse historicus Timothy Snyder. De boodschap van de Yale-hoogleraar is ernstig, hoewel hij deze soms niet te serieus aankleedt. „Jij kan ervan uitgaan dat ik niet in een duikpak kom opdagen voor dit interview. Daar zijn regels voor. We hebben een naïeve libertaire veronderstelling dat de regels voor het internet zichzelf creëren, maar dat is niet zo. En de Russen hadden dat sneller door dan iedereen.”

Voor de hoogleraar, gespecialiseerd in Oost-Europese geschiedenis, is het overduidelijk: het presidentschap van Donald Trump is het magnum opus van een langdurige Russische campagne om het Westen te ondermijnen. Een strijd tussen democratie en autoritarisme, maar belangrijker volgens Snyder: een strijd tussen wat hij noemt de politiek van onvermijdelijkheid (de progressieve westerse aanname dat de toekomst vanzelfsprekend beter en democratischer zal zijn) en de politiek van oneindigheid (de conservatief-populistische kracht die stelt dat we de status quo moeten beschermen tegen de eeuwige bedreiging door de Ander).

Beide politieke narratieven schieten volgens Snyder tekort, want ze maken de burger lui. „Wat de politiek van onvermijdelijkheid en oneindigheid gemeen hebben, is dat burgers hun verantwoordelijkheid verliezen.”

De historicus zit in een comfortabele stoel van het Ambassade Hotel in Amsterdam, op zijn schoot heeft hij een vel wit papier voor aantekeningen. Maar de pen blijft op tafel liggen. Om zijn argument kracht bij te zetten, gebaart de historicus met open hand.

In zijn boek The Road to Unfreedom. Russia. Europe. America gebruikt Snyder zijn kennis van tien Europese talen – waaronder Russisch, Pools, Oekraïens – voor een bredere analyse van de hybride oorlogvoering door Moskou en de opkomende antidemocratische bewegingen in het Westen. Democratie is niet vanzelfsprekend, concludeert de historicus.

Lees ook deze recensie van het boek van Timothy Snyder: Is dit het meest verontrustende boek van het jaar?

Twee jaar geleden werd Donald Trump verkozen. Hoe staat het nu met de Amerikaanse democratie?

„Het is een gemengd beeld. Bepaalde instituten die ons hadden moeten beschermen, hebben gefaald. Het Congres zou de president bijvoorbeeld in moeten tomen. Dat blijkt niet goed te werken. Het feit dat de Democraten bij de midterms van begin november het Huis van Afgevaardigden hebben teruggewonnen, betekent op zich nog niet dat de democratie werkt. De controle op de president had moeten bestaan, onafhankelijk van welke partij de macht heeft. Wat wel goed gewerkt heeft: publiek protest en onderzoeksjournalistiek. Oftewel het eerste Amendement van de Amerikaanse grondwet.” [waarin de vrijheid van meningsuiting is vastgelegd, red.]

U waarschuwde na de overwinning van Trump in uw pamflet ‘On Tyranny’ voor opkomend autoritarisme. Bewees Trump dat uw zorgen terecht waren?

„Als individu zeker. Door journalisten vijanden te noemen. Door op te roepen tot geweld tegen politieke tegenstanders. Door zijn buitenlandbeleid te behandelen alsof het voorbereidend werk is op zijn investeringen. Door vrienden te zijn met dictators, en vijandig tegen voorstanders van democratie. En wat betreft binnenlands beleid: door zijn strategie van ‘wij tegen zij’. Hij heeft geen plan dat zijn achterban zou kunnen helpen, maar hij weet ze op te jutten tegen anderen.”

Trump geniet nog altijd veel steun. Waarschuwingen van intellectuelen zoals u komen kennelijk niet aan.

„Ik denk dat een kern van de bevolking hem zal blijven steunen, wat er ook gebeurt. Het diepere probleem daar is het gebrek aan menselijke communicatie. Men baseert kennis van de wereld op digitale bronnen die meer vertrouwd worden dan menselijk contact. Sociale media wéten waar je gevoelig voor bent. Om democratie te laten werken, moeten we van mening kunnen veranderen. Dat gaat het best via menselijk contact. Ik denk niet dat iemand in de geschiedenis van Facebook ooit een post van iemand anders zag en zei: je hebt gelijk, je hebt me met rationele argumenten overtuigd. Als je iemand in eigen persoon ziet, is het moeilijker de ander te demoniseren.”

Dus de polarisatie is toegenomen.

„En Facebook biedt daarvoor nieuwe mogelijkheden. Toen de opname naar buiten kwam van Trump waarin hij zei dat het prima is om vrouwen aan te randen, kwamen zijn Russische vrienden direct daarna met het totaal verzonnen verhaal dat Hillary Clinton er een pedofielennetwerk op na hield. Daardoor konden Trumps aanhangers zijn uitlatingen over vrouwen vergeten. Zonder internet was dat op deze schaal niet mogelijk geweest.”

U schrijft dat afstand doen van de feiten afstand doen van vrijheid betekent, omdat machthebbers dan niet meer ter verantwoording geroepen kunnen worden. Hoe beschermen we de waarheid en blijven we kritisch op onze overtuigingen?

„Allereerst is het belangrijk om te geloven dat de waarheid bestaat. Er zijn geen perfecte antwoorden op jouw vragen, en ik zal nooit de perfecte waarheid vergaren, maar we moeten geloven dat die bestaat. Als we waarheid en feitelijkheid opgeven, blijft alleen over wat goed voelt.

„Ten tweede hangt democratie af van ons onderscheid tussen dat wat goed voelt en dat wat waar is. Dit is waar veel burgers moeite mee hebben. We zijn verslaafd aan onze overtuigingen. En technologie versterkt dat. Ten derde: mensen moeten betaald worden om de waarheid te produceren. Net zoals we doktoren betalen om ons gezond te houden. Dat is waarom professionele journalisten en onderzoeksjournalistiek nodig zijn.”

Heeft u recentelijk zelf nog moeten concluderen dat iets goed voelde, maar niet de waarheid was?

„Ja dat gebeurt vaak genoeg. In de aanloop naar de verkiezingen van 2016 dacht ik dat het Republikeinse establishment een strategie had om de nominatie van Trump tegen te gaan. En ik herinner mij nog goed dat ik op een feestje met wat Republikeinen hierover sprak en opeens begreep: ze hebben geen plan. Het Republikeinse establishment bleek hopeloos en eigenlijk non-existent te zijn.”

Naast een feitenrelaas presenteert u verbanden alsof ze vanzelfsprekend zijn zolang ze maar aansluiten bij het idee dat de Russische president Poetin een crimineel genie is dat het Westen wil verdelen.

„Wat historici doen is het uiteenzetten van genoeg feiten, zodat bepaalde verbanden naar boven komen. Want zaken zijn verbonden. Wel worden vaak twee basisfouten gemaakt. Een: dit gebeurt en dit gebeurt, maar wie weet of er een verband is? Twee: het is allemaal één groot complot. Ook dat klopt niet. We moeten navigeren, zo goed als we kunnen.

„Poetin heeft gezégd dat hij het Westen wil ondermijnen. Het probleem is dat we de Russen niet serieus nemen wanneer ze zeggen wat ze doen. Ze verdoezelen hun plannen niet. Bijvoorbeeld in hun officiële buitenlandbeleid van 2013. Daarin staat dat Rusland niet gelooft dat entiteiten als de EU blijven bestaan. Daarin staat dat er een strijd gaande is tussen beschavingen. Lavrov [minister van Buitenlandse Zaken, red.] en Poetin karakteriseren de EU als decadent en corrupt. In het boek probeer ik wat de Russen zeggen over hun eigen beleid, recht te doen. En veel dingen zijn duidelijker in het originele Russische document dan in de Engelse vertaling. Als je kijkt naar hun acties, is het heel erg duidelijk dat ze de EU proberen te destabiliseren. Zoals hun steun voor Brexit, Front National, Alternative für Deutschland, Viktor Orbán en voor cyberoorlogen in Georgië, Estland en Oekraïne bewijst.”

Hoe wapenen we onze democratie daartegen?

„Het is belangrijk dat we verslag blijven doen van wat er in Rusland gebeurt. Het land is voor velen een abstractie, dat maakt het aantrekkelijk voor extreem-rechts; veel mensen weten er niets van. Hoevelen van hen hebben in de Russische provincie geleefd? Weten ze echt hoe het is om de politie niet te kunnen vertrouwen, om geen rechtsstaat te hebben? Dat is namelijk het alternatief.

„Extreem-rechts in het Westen werkt net zoals Russisch nationalisme: er is geen toekomst, alleen maar een soort mythisch, fictief verleden. In het geval van de oneindigheidspolitiek, zoals die van Trump, Poetin en een groot deel van de Europese rechterflank, hoeven we geen lastige keuzes te maken omdat die politiek draait om het idee van ‘wij tegen zij’. Zij de migranten, zij de joden, ze zijn op ons uit. Dus vanzelfsprekend zijn wij goed. Wij zijn onschuldig, en dus hoeven we niets te doen.

„Maar we moeten ook af van het westerse idee van onvermijdelijkheid. We moeten weer echt voor democratie kiezen. Want als we denken dat de geschiedenis aan onze kant staat, dan slaapwandelen we de afgrond in. ”