De geschiedenis van Zwarte Piet: is hij een Moor of een contrastfiguur, of komt het zwart echt door de schoorsteen?

Bij heel veel kinderen groeit de spanning dezer dagen tot een schier ondraaglijk niveau. De goede Sint is in aantocht, met cadeautjes en snoep en wie weet welke verrassingen nog al niet. Zwarte Piet vergezelt hem. Wat moet je anno 2018 over die figuur denken? Speelt het imago van Piet hoe dan ook een rol? Is hij meer dan een levend decorstuk bij de feestelijke intocht van de langverwachte heilige man? En meer nog: waar komt hij vandaan? 

Over de afkomst van zwarte Piet bestaat geen sluitende historische uitleg, allerlei plausibele verklaringen liggen erg ver uit elkaar of spreken mekaar tegen. Maar geen Piet zonder Sint... Dus: wie is Sint-Niklaas? 

In mijn kindertijd was de gangbare opvatting dat Niklaas een Turkse bisschop was, of een Spaanse prelaat in Turkije, een millennium geleden. Daar bevrijdde de dappere man drie kinderen uit een vat met pekelzout in de werkplaats van een slager. Die legende kreeg vorm in de 11e eeuw. In een latere versie reisde de bisschop naar Spanje, doorheen Noord-Afrika, waar hij een knecht engageerde, een “Moor”, uit het zuiden van de Maghreb. 

De term “Moor” zit ook in “Morocco”, en Mauretanië. En thuis in Vlaanderen stond vroeger op het vuur een zwartgeblakerde waterketel, een “moor”. 

Nog voor het eerste schisma in de christelijke kerk leefde er waarschijnlijk een zekere Nicolaas van Myra. De legende wil dat hij is overleden op 6 december 342 of 352, aan de zuidelijke kust van het huidige Turkije, toen Griekenland. 

Hij zou een belangrijke rol hebben gespeeld op het allereerste concilie, dat van Nicea, in 325. Zijn naam komt echter niet voor op de nochtans goed gedocumenteerde deelnemerslijst aan die kerkvergadering.   

Het is een welbeproefd recept in verhalen over grote al of niet heilige en mythologische figuren om een assistent te introduceren die de protagonist meer reliëf geeft. Die begeleider mocht in alles het tegendeel zijn van de held, denk aan Sancho Panza bij Don Quichot en Lamme Goedzak bij Tijl Uilenspiegel, en zelfs aan Sherlock Holmes en Watson. Maar hij kon na verloop van tijd ook (bijna) op het niveau van de baas komen, dat is het geval bij Paulus en zijn sidekick Timoteus. Of bij Samwise Gamgee, de vermeende dommekracht van Frodo Baggins in “Lord of the Rings”.  

Bij Sinterklaas vinden we iets van de twee opvattingen. Er is het meest bekende beeld van Zwarte Piet als echte ondergeschikte, een onderdeurtje, in alles de mindere van de heilige bisschop. 

In sommige versies heeft de Sint verscheidene, tot tientallen, knechten, soms in een hiërarchische onderschikking, de een al dwazer of grappiger en onhandiger dan de andere. Ook tegenover zijn knecht(en) moest Sinterklaas overkomen als een genereuze ruimhartige man die de fouten van zijn dienaren sterk relativeerde. Iets van die opvatting zit nog in “Dag Sinterklaas” van Hugo Matthysen. 

Mijn grootouders noemden Zwarte Piet Nicodemus. Die naam lijkt op Nicolaas, in die mate dat er soms verwarring ontstond tussen de twee. 

En dat klopt met weer een andere afwijking van het oude kindervriendverhaal. In die variant is dienaar Nicodemus een hoogstaand semi-zalig figuur die de Sint niet alleen praktisch helpt, maar bijna op gelijke voet met hem communiceert.   

Ook de kledij van Piet bewijst in enkele verhaalvarianten dat de knecht een ontwikkeld man was. Terwijl de Sint onveranderlijk de uitmonstering draagt van een vroegchristelijke bisschop, zoals die ook op het Lam Gods voorkomt, zit Piet soms in het pak van een Spaanse edelman uit de 16e eeuw. Maar iets minder chic. Dat sloeg op een werkelijke situatie. Als een aristocraat een fijn uitgedoste zwarte knecht had, wees dat op het bezit van plantages. 

In de loop der tijden heeft Piet een brede variëteit aan kleren gedragen, gaande van de schamele lompen van een slaaf, over het plunje van een schoorsteenveger, via een keurig pak tot allerlei vormen van showkledij. Die verscheidenheid bleef hier en daar voortwoekeren tot rond 1980.  

Sinterklaas is het populairst in Nederland, daar geeft zijn persoon aanleiding tot een familiefeest voor jong en oud, met pakjes en zelfgeschreven gedichten. In Vlaanderen is het alleen een festijn voor kinderen. De vermaardheid van de Sint neemt af naar het zuiden toe. 

Ook in Noord-Frankrijk kan je hem tegenkomen. Her en der neemt Sint-Maarten zijn taak over. In Duitsland bestaat de Sint aan de grens met Nederland en België. Maar daar heeft hij een heel ander soort hulpje, een duivel, Ruprecht, Nickel of Krampus genaamd, afschrikwekkend als een boeman of bietebauw voor kinderen die iets mispeuterden. Mogelijk komt de uitdrukking "elkaar de Zwarte Piet doorspelen" uit die omgeving.

Dichter Paul Demets haalt hem naar boven in zijn nieuwe bundel “De Klaverknoop”: “Banger dan kinderen liggen we hier stokstijf, (...) Krampus laat zich nog niet zien, dat zwarte schaap."  

LECA, het “Landelijk Expertisecentrum voor Cultuur van Alledag” in Gent, gesticht door emeritus hoogleraar volkskunde en klaaskenner Stefaan Top,  ziet de oorsprong van Zwarte Piet in de middeleeuwen, toen mensen bibberend en bevend in de duivel geloofden. Zwart werd geassocieerd met het kwaad. In de middeleeuwse iconografie hadden heiligen een demon met een zwartgemaakt gezicht en een duivelsmasker aan hun voeten. Ook Sint-Niklaas. 

In die tijd waren er feesten waarbij een kind Sint-Niklaas uitbeeldde. Andere kinderen speelden met zwartgemaakte gezichten de rol van duivel. De stoet liep van deur tot deur om te schooien en het hele gebeuren ontaardde meestal in misdaad en ontucht.  

Eeuwen later trok de nieuwe burgerij een streep onder dat helse gedoe. Sinterklaas evolueerde tot een huiselijk feest voor brave kinderen. En in de koloniale tijd stond het chic om zwarte pages te hebben als huispersoneel, aldus LECA. 

Lieven Dehandschutter (N-VA) begint in januari aan zijn tweede termijn als burgemeester van Sint-Niklaas en was in 1989 de stichter van het Sint-Nicolaasgenootschap. Hij bleef voorzitter tot 5 jaar geleden. Zijn visie op de oorsprong van Zwarte Piet staat dicht bij die van LECA. In de middeleeuwen was er, tegengesteld aan de witte Sint-Niklaas, een zwarte contrastfiguur nodig. De Sint beloonde, Zwarte Piet bestrafte. Ook elders in Europa waren er vergelijkbare contrastfiguren. In het Frans heet de knecht Père Fouettard, letterlijk vertaald “Vader Zweep”. 

Met kolonialisme en Afrika heeft zwarte Piet volgens Lieven Dehandschutter niets te maken. Hij betreurt de foute connotaties daaromtrent. Maskering en onherkenbaar maken zijn belangrijk voor kinderen. Ze kunnen dan geleidelijk ontdekken, op het goede ogenblik, hoe de vork aan de steel zit.   

Uiteraard heeft Sinterklaas te maken met het Moorse Spanje, die merkwaardige periode in de geschiedenis toen de “Mohammedanen” over Andalusië heersten, en in vrede leefden met katholieken en joden, tot de reconquista daar op bloedige wijze een einde aan maakte. Kort door de bocht: Zwarte Piet is een bekeerde moslim. En in sommige gevallen lijkt hij niet toevallig op Balthasar, de zwarte van de Drie Koningen. 

Het islamitische Spanje was een tijd met een hoogstaande cultuur. Volgens bepaalde historici vond de Renaissance haar oorsprong in Andalusië. De Borgia’s, die in de 15e eeuw twee decadente kunstzinnige pausen leverden, Calixtus de Derde en Alexander de Zesde, waren Spanjaarden. Hoewel Sinterklaas in Spanje niet wordt gevierd, kan het toch dat de Spaanse Habsburgers hem naar onze streken brachten, als een politiek-ideologisch instrument om kinderen, en ouders, binnen de Roomse kerk te houden.     

Voor de zwarte kleur van Piet zijn er grosso modo drie verklaringen. De eerste: hij is een Moor, en dus zwart, punt. Tweede mogelijkheid: hij is zo vaak in een schoorsteen afgedaald om cadeautjes naast het haardvuur te deponeren, dat de zwarte kleur niet meer afgaat, zelfs niet met de hardste zeep en schuurborstels. 

Derde mogelijkheid: hij is een als zwarte vermomde blanke. En daarover heeft de jonge Nederlandse historica Elisabeth Koning een stevig gedocumenteerde studie laten verschijnen in het “Tijdschrift voor Geschiedenis”, onder de titel “Zwarte Piet, een blackfacepersonage: een eeuw aan blackfacevermaak in Nederland”. Elisabeth Koning haalde haar inspiratie uit de tijd dat ze in de Verenigde Staten studeerde en daar soms op Zwarte Piet meende te stuiten. 

Al op de plantages in het zuiden van de Verenigde Staten legden de Afro-Amerikaanse slaven de basis voor hun muziekcultuur: blues en gospel. Na de afschaffing van de slavernij mochten blanken en zwarten niet samen musiceren of gemengd naar muziek luisteren. 

De “vrije” slaven veroorzaakten veel frustratie bij heel wat blanken. Rednecks  bedachten personages, blanken verkleed als zwarten, om de Afro-Amerikanen belachelijk te maken door hen voor te stellen als minderwaardige clowns. Dat werden de blackfaceshows. 

Dat variété kwam ook naar Europa. In Frankrijk en Nederland bestond er een aangepaste toneelversie van 'De hut van oom Tom’. Om het anti-racistische element van het boek van Harriet Beecher-Stowe te neutraliseren, voegde de toneelauteur er twee “blackfaces” aan toe.

Hoewel organisaties van mensen met Afrikaanse roots al vanaf de jaren 1960 tegen die voorstellingen protesteerden, zond de BBC maar liefst tot 1978 de “Black and White Minstrel Show” uit. Bij ons waren die programma’s vooral te zien op oudejaarsavond. De ingrediënten: blanke zangers en dansers naast als zwarte mensen vermomde artiesten in een wit dandy-pak, en fraaie Britse vrouwen met riante décolletés meestal vanuit vogelperspectief gefilmd. Kortom: een opeenstapeling van clichés. 

De als zwarten vermomde acteurs leken omgekeerde panda’s: ze hadden witte omrandingen aan de ogen, aapachtige lippen, en ze zongen karikaturaal. Hun kledij varieerde van glinsterende showpakken tot iets wat leek op het kostuum van een Spaanse edelman uit vroeger tijden. 

Die simplistische en vernederende voorstelling van Afrikaanse mensen drong ook door tot stripverhalen. Tussen de twee wereldoorlogen verschenen er in Europa strips die zich afspeelden in de kolonies, met een karikaturale voorstelling van de autochtone kannibalen en “kroeskoppen”, die zich vaak in bomen ophielden. Na 1945 vond die portrettering zijn weg naar “Kuifje”, “Asterix en Obelix” en “Sjors en Sjimmie”.  Het was kortom een aanval op alle media-fronten. Ook hoe de televisie omging met het Sinterklaasgebeuren. 

Voor Elisabeth Koning is het duidelijk: de blackfaceshows sprongen in de 19e eeuw over naar Nederland, en toen kreeg Zwarte Piet zijn nieuwe gezicht. In 1850 legde onderwijzer Jan Schenkman dat beeld definitief vast in zijn kinderboek “Sint Nicolaas en zijn knecht”. Als dat klopt, dan is Zwarte Piet wel degelijk een racistische creatie.

Omdat er meer mensen met Afrikaanse roots via de omweg van de Nederlandse kolonies in de Caraïben en Suriname naar het moederland migreerden, speelt deze theorie bij onze noorderburen veel heftiger. De Surinaamse gemeenschap in Nederland is ook veel mondiger en beter georganiseerd dan de Afrikaanse bij ons. En een paar jaar geleden hadden wij het stilzwijgend en onopvallend goedgekeurde "Pietenpact" dat als een buffer diende tegen ongenoegen. 

In Wallonië is Sint-Niklaas minder populair dan in Vlaanderen. In Brussel is er wel de traditie van de “Noirauds”, blanke mannen die zich vermommen als zwarten om geld in te zamelen voor arme kinderen. Toen onder een laag schmink minister van Buitenlandse Zaken Didier Reynders (MR) werd ontdekt, kwam die kortstondig in het oog van de storm. 

Voor de echte consumptiemaatschappij bij ons losbarstte, na Expo 58, was Sinterklaas veel minder een rondstrooier van speelgoed. In de zak van Zwarte Piet zat niets. Maar als stout kind liep je de kans om er in te verdwijnen.

Als toemaatje nog drie fragmenten uit het VRT-archief over Sint en Piet in Belgisch-Congo...