Direct naar artikelinhoud
INTERVIEW

Rechter Jan Wolter Wabeke neemt bezorgd afscheid: ‘Rechters staan te veel onder druk’

Rechter Jan Wolter Wabeke: ‘We krijgen in de toekomst nog minder geld. Dat miskent dat veel zaken complexer zijn geworden.’Beeld Phil Nijhuis

Vertrekkend rechter Jan Wolter Wabeke (70) ziet bezorgd dat rechters in Nederland steeds vaker persoonlijk worden aangevallen. Bovendien bemoeien politiek en bestuur zich met het werk in de raadkamer. 

Jan Wolter Wabeke vindt het nog steeds een zaak ‘om weinig over te praten’, de beschuldiging eind ­september van advocate Bénédicte Ficq dat hij op een etentje zou hebben gezegd dat roken ‘vooral eigen verantwoordelijkheid is’. Ineens was zijn naam overal in het nieuws. “Het ging om een informeel privé-etentje ruim drie maanden daarvoor, toen ik nog niet eens wist of ik de zaak zelf zou gaan doen. Ik weet nog steeds niet of ik zoiets heb gezegd, wie weet nou nog precies wat hij maanden daarvoor zei? En mocht ik al zoiets hebben gezegd, dan sluit dit niet uit dat ook anderen een verantwoordelijkheid hebben voor het roken. Of dat er oneerlijke meet­methodes van sigaretten zouden zijn.” Daar ging de zaak om.

Maar hij trok zich terug, want het kwaad was al geschied. Nu hij dit weekeinde met pensioen gaat, kan Wabeke er met meer vrijheid over spreken. Ook al blijft hij bedachtzaam formuleren, ‘als je lang rechter bent, heeft dat invloed op je’. Wabeke: “Op televisie werd mij het verwijt gemaakt dat ik informatie uit het rechtersberaad over de zaak publiek had gemaakt. Dat is een schending van een van de basisregels voor rechters en dat raakte mij. Ook al klopte het zoals gezegd volstrekt niet.”

Hij heeft het vaak moeten uitleggen: niet alles wat u verwerpelijk vindt, is strafbaar

Die week zou Wabeke de zaak behandelen waarin Ficq het Haagse gerechtshof vroeg het Openbaar Ministerie alsnog op te dragen de tabaksindustrie te vervolgen. Hij moest zich wel terugtrekken: “Wanneer deze advocate zou binnenkomen, zou bij mij irritatie opkomen, die de rol van onpartijdig en verbindend voorzitter in de weg zou staan. Juist alles waarvoor ik wil staan als rechter.”

Google

Na die eerste publiciteitsgolf zakte het snel weer in, net als zijn eigen irritatie. Maar Wabeke signaleert dat de rechter vaker onder druk staat. Ook persoonlijk. “Men gaat je opzoeken op Google. Blijkt dat je een nevenfunctie hebt bij een stichting voor een goed doel. Een verdachte is het niet eens met dat doel, en dan zal jij ook wel niet deugen als rechter.”

Duidelijk voorbeeld noemt Wabeke de rechter die een paar jaar terug een stoel naar het hoofd kreeg na de uitspraak in de verkeerszaak die drie mensen het leven had gekost. De verdachte had een taakstraf gekregen. “Daarop volgen reacties dat men het wel begrijpt, omdat zo iemand eigenlijk lang moet worden opgesloten. Niemand nam de tijd om uit te leggen dat de rechter deze verdachte niet kon veroordelen voor doodslag, omdat alleen het veroorzaken van een ernstig ongeval bewezen bleek.”

Uitleggen hoe het werkt in de rechtsgang, dat deed Wabeke veelvuldig in zijn laatste jaren als rechter. Hij legde zich toe op het zogeheten artikel 12, waarmee burgers een ‘weigerachtige’ officier van justitie ertoe willen dwingen alsnog iemand te vervolgen. “Dat kan om grote zaken gaan, maar ook om een schutting tussen buren. Je kunt alsnog strafvervolging opleggen, onderzoek laten doen of mensen uitleggen waarom vervolging soms echt niet kan, en dan hoop je dat ze het beter begrijpen. Neem een juridisch begrip als oplichting, dat is door het gelijknamige tv-programma nogal aan inflatie onderhevig. Als je goed naar dat programma kijkt, zie je dat het vaak gaat om het leveren van een wanprestatie. Voor oplichting is een vooropgezet plan nodig.” Wabeke heeft het vaak moeten uitleggen: niet alles wat u verwerpelijk of vervelend vindt, is strafbaar.

Candide

Zo’n verbindende rechter, die mensen die in de klem zitten helpt, die hen ook uitlegt wanneer de wet hem nou eenmaal niet toestaat dat te doen, Wabeke ziet deze figuur bij uitstek als het product van de Verlichting. Hij spiegelt deze rechter aan het boek ‘Candide’ uit 1759 van Voltaire, die zijn hoofdpersonen door een wrede en onrechtvaardige wereld laat reizen om hen aan het einde de boodschap mee te geven: het gaat er vooral om je eigen tuin te ontwikkelen, oftewel de wereld om je heen. “Eerlijk, onbevangen en onbesmet”, zo vertaalt Wabeke de naam van de gelijknamige hoofdpersoon. “Op die manier kun je iets betekenen voor mensen, helderheid scheppen.”

Candide
Beeld Phil Nijhuis

Maar een rechter als Candide staat onder druk, in een wereld waarin Wabeke juist het fundament van de Verlichting dat in de tijd van Voltaire werd gelegd, weer deels afgebroken ziet. Door godsdiensten die geen Verlichting hebben doorgemaakt, uit naam waarvan in landen als Jemen de rechteloosheid en de slachtpartijen heersen die Voltaire vier eeuwen terug beschreef. Culturen met stromingen die er in Nederland weer voor zorgen dat homo’s niet overal hand in hand over straat durven. Een stap terug in de emancipatie waaraan Wabeke eerder meewerkte.

In Nederland is die rechteloosheid minder groot, maar ook hier heeft de rede het volgens Wabeke moeilijk. “Je ziet in de politiek en in de samenleving krachten die zorgen voor escalatie. In de politiek hebben nieuwe partijen niet de tijd of de capaciteit om een achterban op te bouwen op basis van hun grondslagen. Ik zou zeggen: neem de tijd om te bedenken waar je echt voor staat, wat je kunt toevoegen. In plaats van je vooral te richten tegen anderen, zoals nu gebeurt. Opjuinen, in feite. Een deel van de media zie ik er dapper aan meedoen.”

Ik heb een half uur per zaak en de politierechter doet soms twintig zaken op één ochtendje
Rechter Jan Wolter Wabeke

Hij verwijst naar de discussie over Zwarte Piet, en de snelwegblokkade waarmee Friezen vorig jaar activisten belemmerden te demonstreren tijdens de landelijke intocht van Sinterklaas. “Tot voor kort was die intocht heel gezellig en voor zover ik weet had niemand een associatie met het slavenverleden, op de Antillen werd het ook zo gevierd. Tot het moment dat iemand zei: kijk eens waar we mee bezig zijn! Ik wil niet zeggen dat diegene ongelijk heeft, maar het is heel snel geëscaleerd. Van beide kanten.”

Met de snelwegblokkade als dieptepunt. “Hadden we er niet even rustig over kunnen praten? Waarom die actie op straat, vraag ik me af. Ook aan de andere kant: kan men niet even nadenken hoe het overkomt?”

Mediation

De escalerende krachten roepen gelukkig wel een tegenbeweging op, constateert Wabeke. “Zoals de opkomst van mediation, ook in strafzaken. Men beseft dat die aanpak vaak beter kan werken dan strijd.” Neem weer de strijd rond Zwarte Piet. “Als je mensen wilt meekrijgen die daar tot voor kort het kwaad niet van inzagen, dan heeft het weinig nut hen te overrompelen met acties. Ook in zo’n zaak is mediation, overleg tussen beide partijen, een stuk effectiever.”

Maar misschien wel de grootste dreiging voor de rechter komt van binnenuit, zegt Wabeke. Achtereenvolgende kabinetten bezuinigen op het budget van de rechters en een uitspraak wordt in het huidige stelsel gezien als een ‘product’, een woord dat de scheidend rechter maar moeilijk uit zijn mond krijgt. “Als je geen uitspraak doet omdat je door mediation ervoor zorgt dat mensen het alsnog onderling eens worden, dan heb je geen product. Hetzelfde geldt voor een hoger beroep waaraan je weken werkt, maar dat iemand op het allerlaatst intrekt. Omdat je betaald wordt aan de hand van het aantal uitspraken dat je in het vorige jaar had, zul je dan het jaar daarop minder geld krijgen.”

Schadelijk

Het huidige kabinet wil ook korten op de vergoedingen voor sociale advocatuur. “Dat is al schadelijk omdat mensen minder snel hun recht kunnen halen”, zegt Wabeke. “En we krijgen nog minder zaken en dus in de toekomst nog minder geld. Dat miskent dat veel zaken de laatste jaren steeds complexer zijn geworden. Niet alleen door die neiging om te escaleren, dat heeft veel andere oorzaken. Maar de ruimte om als rechter in zo’n complexe zaak te zeggen ‘we zijn niet helemaal zeker, we gaan toch nog een extra deskundige horen’, die wordt steeds kleiner. Ik heb een half uur per zaak en de politierechter doet soms twintig zaken op één ochtendje. Dan is er simpelweg te weinig tijd.”

De Raad voor de Rechtspraak, de koepel van de rechtspraak, gaat volgens Wabeke veel te makkelijk mee met de minister. “Ik voel bij veel collega’s dat het draagvlak wegspoelt. Het moet anders. De rechtspraak is een onafhankelijk orgaan waarvan we onafhankelijke oordelen verwachten. Niet aan te sturen door de politiek en een bestuur dat zich via de kieren uiteindelijk toch met ons werk bemoeit. De rechtspraak zou zo snel mogelijk een vast budget moeten krijgen voor meerdere jaren, om te zorgen dat de kwaliteit hoog blijft en de burger zich nog steeds tot ons als rechter kan wenden als dat nodig is.”

VERSCHILLENDE GEDAANTEN

Activist achter de schermen

Toen Jan Wolter Wabeke in 1987 zijn pensioenfonds vroeg waarom zijn mannelijke partner niet kon worden meeverzekerd – anders dan de vrouwen van zijn collega’s – kreeg hij als antwoord: “Dan moet u maar trouwen.” Het zette hem aan het denken en hij ontwierp een wetswijziging en een plan. Met Henk Krol, toenmalig hoofdredacteur van de Gaykrant en plaatsgenoot van Wabeke in het Brabantse Best, selecteerde hij twee ‘aaibare’ koppels: een mannenpaar en een vrouwenstel. Die deden bij de burgerlijke stand pogingen te trouwen.

Het lukte niet, maar na proefprocessen, lobbywerk en publiciteit wisten ze het parlement te stimuleren tot het openstellen van het huwelijk voor mensen van het gelijke geslacht. Henk Krol deed het werk voor de camera’s, Wabeke schreef persberichten en pleidooien achter de schermen.

Officier van justitie

Wabeke bleef in de ‘huwelijkskwestie’ achter de schermen omdat hij inmiddels carrière maakte binnen het Openbaar Ministerie. Hij was in 1977 de eerste magistraat die uit de kast kwam en zijn man meenam naar recepties, wat zeker in het begin nog vreemd werd gevonden. Later zou hij in sommige media opduiken in het rijtje hoge justitiefunctionarissen die zouden zijn genoemd als misbruikers van minderjarige jongens. Onderzoek leverde geen enkele verdenking op.

Hij was in 1977 de eerste magistraat die uit de kast kwam en zijn man meenam naar recepties

Wabeke zou in de jaren negentig hoofdofficier worden in Brabant, een regio bij uitstek geschikt voor bestrijding van de grensoverschrijdende (drugs)criminaliteit in de Benelux en Frankrijk. Hij leidde ook het onderzoek naar de ‘bonnetjesaffaire’ van de Rotterdamse oud-burgemeester Bram Peper.

‘Geschillenboer’

In 2001 switchte Wabeke naar de functie van ombudsman voor verzekeringen en later ook banken. In die rol stelde hij in 2008 een compromis voor in de zogeheten woekerpolis­affaire. Aanbieders van beleggingsverzekeringen die relatief veel kosten hadden berekend, zouden die deels terugbetalen en consumenten zouden in ruil daarvan afzien van claims. Het leverde ‘geschillenboer’ Wabeke waardering op, maar ook van beide kanten kritiek omdat men vond dat hij te weinig uit het vuur had gesleept (vond een deel van de consumenten) of zijn ‘norm’ te streng had gemaakt (aldus bedrijven).

Rechter

De afgelopen jaren is Wabeke vice-president bij het gerechtshof in Den Haag en voorzitter van de kamer die zich buigt over verzoeken om het Openbaar Ministerie alsnog iemand te laten vervolgen. Deze maand werd Wabeke 70 jaar, de verplichte pensioendatum voor rechters.

Het muziekstuk ‘Monument to a universal marriage’ van de Nederlandse componist Willem Jeths, dat hun woonplaats Best opdroeg aan de missie van Krol en Wabeke, wordt zondag uitgevoerd in het Concert­gebouw in Amsterdam.

Lees ook:

Mogelijke loslippigheid kost rechter tabaksklus

De strafprocedure tegen de tabaksindustrie gaat waarschijnlijk verder onder een nieuwe rechter.De Haagse raadsheer Jan Wolter Wabeke trok zich vanmiddag terug.

Strijd voor een truttig papiertje

Internationaal liep Nederland voorop met het openstellen van het huwelijk voor mensen van gelijk geslacht. Maar er was wel een lange strijd nodig, voor het eerste homohuwelijk een feit was.