Mohammed is een ex-gedetineerde met een verstandelijke beperking en was dakloos, nu heeft hij eindelijk een flatje

‘Blij, blij, blij!’ Geëmotioneerd blijft de 55-jarige Mohammed die woorden herhalen als hij zijn huissleutels laat zien bij een galerijflat in Rotterdam IJsselmonde. Hij woont hier pas drie dagen en kan het nog amper bevatten. Een jaar geleden kwam hij vrij uit de gevangenis, sindsdien heeft hij op straat en in de nachtopvang geslapen. ‘Deze sleutel is grote kans. Ik was bijna dood gegaan. Nu ben ik blij, blij, blij!’

Mohammed heeft een licht verstandelijke beperking. LVB’ers hebben een laag IQ, en moeite zich staande te houden in het alledaagse leven. Een groot deel krijgt hulp van familie en vrienden, heeft werk en een woning. Kortom, ze redden zich zonder ‘formele’ zorg. Maar bovengemiddeld vaak zitten LVB’ers in de opvang voor dak- en thuislozen of in detentie. Het gaat volgens onderzoek om 35 tot 40 procent van alle gedetineerden.

Als ze in aanraking komen met justitie, komt hun licht verstandelijke beperking vaak niet of te laat in beeld. En als ze weer vrijkomen, ontbreekt vaak een sterk netwerk om op terug te vallen. Het aanvragen van een uitkering, het vinden van werk of een woning, het aflossen van schulden: het is te complex om zelf te regelen. Met alle gevolgen van dien na vrijlating: woonoverlast, (nog meer) schulden, agressie, recidive.

Meer levensgeluk

Dat moet anders, vindt de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland (VGN), de koepel van professionele zorgaanbieders in de gehandicaptenzorg. Als mensen met een licht verstandelijke beperking al tijdens hun detentie hulp krijgen, vervallen ze minder vaak in hun oude gedrag. Een ‘integrale aanpak’ door gevangenissen, gemeenten, zorgaanbieders, reclassering, familie en vrijwilligers leidt tot minder recidive, meer levensgeluk en forse besparingen. Dat laat een woensdag gepubliceerde ‘maatschappelijke business case’ zien onder ruim 500 LVB’ers in de regio Rotterdam. Met deze aanpak denken experts dat de recidive kan worden gehalveerd. 

Mohammed is een van hen. Al in de gevangenis kreeg hij enkele keren bezoek van Nihat Kahveci, ambulant begeleider bij zorgorganisatie Middin. ‘Zo kon ik zijn vertrouwen winnen’, zegt Kahveci. ‘Ook toen hij vrijkwam en de corporatie helaas nog geen flatje vrij had, ben ik hem blijven opzoeken.’ Dat was niet altijd even gemakkelijk; Mohammed was boos omdat er geen zicht op verbetering leek. In de nachtopvang voelde hij zich slecht op zijn gemak. ‘Ze stelen je vieze sokken en ze stappen op je hoofd als ze in het stapelbed klimmen’, zegt hij. Mohammed sliep liever buiten, terwijl de gemeente eiste dat hij ‘nachten maakte’ in de opvang.

Het is belangrijk dat je naast de mensen staat, aldus Kahveci. Dat betekent bijvoorbeeld meegaan naar de supermarkt, de huisarts en de gemeente. ‘Aan het loket wordt niet altijd gezien dat er een probleem is en dan verschuilt een ambtenaar zich achter wet- en regelgeving. Als dat altijd gebeurde, dan hadden 2 miljoen Nederlanders een probleem. Soms moet je durven een uitzondering te maken.’ Op een paar honderd meter van Mohammeds woning is ook een trefpunt, waar meer cliënten uit de buurt komen aanwaaien. Al was het maar om post te laten lezen die ze niet begrijpen – met stress tot gevolg.

Broodnood

Toch gaat het vaak stroef, bijvoorbeeld bij het aanvragen van de broodnood-regeling.  Het kost de gemeente 24 tot 48 uur om dit voorschot op de bijstand toe te kennen. ‘Hoe moet je dan eten, als je uit de gevangenis komt?’, vraagt Kahveci. ‘Als ik het al voor vrijlating in gang wil zetten, lukt dat niet.’ Keer op keer werd Mohammed weggestuurd als hij in een park sliep, of gaf de politie hem een bekeuring omdat hij zijn behoefte buiten deed. ‘Ik kon nergens heen’, zegt Mohammed boos, ‘het was boete, boete, boete’.

Gemeenten weten te weinig over hun inwoners met een licht verstandelijke beperking, zegt de Rotterdamse wethouder Sven de Langen, tevens voorzitter van de commissie Zorg, Jeugd en Onderwijs bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). ‘Als je honderd wethouders vraagt om hoeveel mensen het gaat, dan hebben misschien twee wethouders het begin van een antwoord.’

Het begint volgens De Langen met het screenen van alle dak- en thuislozen, van gedetineerden en van cliënten bij zorgloketten. ‘Het gaat om mensen met een laag IQ, met een sociaal-emotionele beperking. Zij kunnen de gevolgen van hun gedrag slecht inschatten, maar hun beperking vaak wel goed verbergen. Daar moet iedereen zich meer bewust van worden.’

Rotterdam is een voorloper, weet directeur Frank Bluiminck van de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland. ‘De doelgroep wordt groter omdat onze samenleving complexer wordt. Zelfredzaamheid is het toverwoord. Dat kun je niet altijd verwachten van mensen met een licht verstandelijke beperking.’

Vertrouwensband opbouwen

Die groep zit vaker in detentie – vaak maar voor één of enkele maanden voor relatief bescheiden strafbare feiten, aldus directeur Bluiminck. ‘Ik rechtvaardig of verzacht niet wat ze gedaan hebben, maar je moet wel rekening houden met hun beperking. Het is cruciaal dat je al in de gevangenis een vertrouwensband opbouwt, want driekwart heeft geen contact met een zorgverlener. Is er een sociale structuur, een woning, een tijdsbesteding, werk of uitkering? Het klinkt te simpel voor woorden, maar het vraagt van alle betrokkenen een omslag in het denken.’

Vier jaar duurt de ‘integrale begeleiding’, die vooral het eerste jaar intensief is. ‘De kost gaat voor de baat uit’, zegt Bluiminck, ‘maar je voorkomt ook dat er veel misgaat. Denk aan crisisopvang, burenoverlast, criminaliteit. Je doet echt iets aan de leefbaarheid.’

Het flatje van Mohammed is nog karig ingericht – een bank, een tafel, een bed. Maar de verwarming brandt behaaglijk en Mohammed is dolblij met de pannenset die Nihat Kahveci hem geeft. ‘Ik blijf hier tot mijn dood, dit is mijn plekje’, zegt hij met tranen in zijn ogen. ‘Ik slaap hier zóó lekker. Hartstikke bedankt!’

‘Je hebt het verdiend, je hebt het goed gedaan’, lacht Kahveci. ‘Hoewel het niet gemakkelijk was.’