De handel in illegaal ivoor wordt nauwelijks geraakt door regels en certificaten

 De wilde olifant staat op omvallen. In Afrika slachten stropers iedere dag zo’n 55 dieren af, want de enorme ivoren slagtanden leveren veel geld op. Er worden beeldjes van gemaakt, en biljartballen. Onderdelen van muziekinstrumenten. Sieraden. Of gewoon simpele snuisterijen. Dit verhaal gaat over die beeldjes, biljartballen, sieraden. En dan vooral: over de handel in die ivoren ­producten. Daarvoor geldt al sinds 1997 een verordening in Europa, om te voorkomen dat de laatste olifanten definitief het loodje leggen – de wilde populatie in Afrika is nog maar 10 procent van wat die honderd jaar geleden was.

De Europese regels voor de handel in ­Afrikaans ivoor zijn helder. Bewerkt ivoor dat ­dateert van vóór 1947 is officieel antiek en mag worden verhandeld, mits bewezen kan worden dat het inderdaad van voor 1947 is, bijvoorbeeld met een oud aankoopbewijs. Voor ivoor uit de periode tussen 1947 en 1990 is een EU-certificaat nodig. Alle handel in ivoor van ná 1990 is uitdrukkelijk verboden.

Weerbarstige praktijk

Hoe eenvoudig en overzichtelijk deze regels ook lijken te zijn, de praktijk blijkt weerbarstig. De internationale natuurbeschermingsorganisatie IFAW onderzocht eerder dit jaar de ivoorhandel in Nederland. De conclusie: meer dan de helft van al het aangeboden ivoor in ­Nederlandse veilinghuizen (met inbegrip van veilingsite Catawiki) voldoet niet aan de EU-regels, en is daarmee officieel illegaal. Papieren zijn niet in orde, de datering is ondeugdelijk of er wordt gesjoemeld met de origine.

Vanwege de Europese regels is een taxatie noodzakelijk: verkopers van antiek ivoor moeten een taxateur inschakelen om de datering van hun koopwaar te legitimeren. Taxateurs mogen de voor de handel vereiste documenten uitschrijven.

Zij spelen daarmee een sleutelrol in de bestrijding van illegaal ivoor, legt onderzoeker Sabine Zwiers van het IFAW uit. “Maar het is onduidelijk hoe bekwaam zij zijn. Veilinghuizen hebben vaak geen idee met wie ze van doen hebben: een goede, eerlijke taxateur of een onethische, incapabele.”

De titel ‘taxateur’ is onbeschermd en is er geen opleiding voor het taxeren van ivoor. Een taxateur moet enkel ‘erkend’ zijn om ivoor te taxeren. Die erkenning wordt verleend aan ­leden van TMV, de federatie van Taxateurs, Makelaars en Veilinghouders. Maar wat ­betekent zo’n lidmaatschap? Zwiers: “‘Erkend’ zegt niets over de vakbekwaamheid, de kennis en ervaring om ivoor te keuren.”

Zij krijgt bijval van de Groningse antiquair en veilinghouder Stephan Veenstra. “Een TMV-registratie is in beginsel niet genoeg”, zegt hij. Veenstra handelt al bijna twintig jaar in kunst, waaronder veel ivoor. “Er wordt ­nergens gevraagd of een taxateur kennis heeft van ivoor. Je moet inschrijfgeld betalen, een paar toetsen doen en dan ben je lid. Het is ­gewoon een vereniging.”

Zelf is Veenstra geen lid van TVM. “Als ik me aansluit bij TMV mag ik, volgens de bestaande regels, mijn eigen ivoor van certificaten voorzien. De slager keurt in dat geval zijn eigen vlees. Dat kan toch niet?” TMV was  onbereikbaar voor commentaar.

Ongeoorloofde taxatie

“Ik heb inmiddels het meest foute ivoor langs zien komen”, vertelt Veenstra. “Maar dan wel mét certificaat, waardoor het verkocht mag worden. Door deze regelgeving wordt de verkoop van illegaal ivoor juist gestimuleerd. Zolang je maar een papiertje hebt van een taxateur, is het goed.” Bovendien, zegt hij, is het voor taxateurs makkelijk verdienen. “Je schrijft even voor honderd ivoren voorwerpen certificaten uit van 30 euro per stuk. Heb je mooi 3000 euro verdiend.”

Goed dateren van ivoor kan niet iedereen. Je moet kennis van zaken hebben, en ervaring speelt ook een rol. De exacte leeftijd van een stuk ivoor kan wetenschappelijk worden ­vastgesteld via koolstofdatering, maar dat is een ingewikkeld traject. De Universiteit van Oxford voerde in juli een kleine steekproef uit op ivoor dat in Nederland werd aangeboden. Dertien van de achttien onderzochte objecten bleken illegaal.

Het recente IFAW-onderzoek toont aan dat ook de taxatie zelf problematisch kan verlopen. Sommige objecten blijken getaxeerd te zijn aan de hand van een foto, zonder dat een taxateur het voorwerp fysiek in handen heeft gehad. Taxatie vanaf een foto is praktischer en goedkoper, maar foto’s zijn gemakkelijk te ­manipuleren. Een derde van alle ivoor op ­veilingsite Catawiki viel in het IFAW-onderzoek door de mand. Dat zijn 238 antieke  objecten.

“Ivoor taxeren vanaf een foto is niet volgens de eisen”, weet Patricia Jansma, taxateur in Amsterdam. “Je maakt er jezelf als taxateur behoorlijk kwetsbaar mee.” Veel objecten uit de 20ste en 21ste eeuw zijn te lastig om te ­dateren via foto, legt zij uit: “Het is in mijn ­optiek onmogelijk om, zonder technisch ­onderzoek, ivoor zonder duidelijke stijl of ivoor vervaardigd rond het midden van de 20ste eeuw te dateren.”

Catawaki

Het IFAW is momenteel in gesprek met Catawiki over het onderzoek. Sabine Zwiers: “Catawiki heeft direct na publicatie van het onderzoek contact opgenomen met ons.” De veilingsite laat weten dat ze illegale ivoorhandel streng wil aanpakken. Aangeboden ivoren ­objecten worden beoordeeld door een expert van Catawiki én door een onafhankelijke ­derde; een dubbele toets.

Ook heeft Catawiki de regels aangescherpt: ruw ivoor wordt helemaal niet meer verkocht, alle objecten gaan in de ‘nabije toekomst’ fysiek worden gecontroleerd en ook zal Catawiki alleen nog objecten aanbieden die dateren van vóór 1900. Die ‘leeftijdsgrens’ wordt dus nog strikter dan de wettelijke eisen.

Bij de controle van ivoor komt de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) om de hoek kijken. De NVWA zorgt ervoor dat, als ­illegaal ivoor wordt aangetroffen, tegen de ­verkoper proces-verbaal wordt opgemaakt of een rapport wordt opgesteld. Illegaal ivoor wordt meestal vernietigd, de verkoper kan ­rekenen op een boete. Die kan oplopen tot duizenden euro’s, afhankelijk van de ­aangetroffen ­hoeveelheid verbeurdverklaard ivoor.

De aantijging aan het adres van ondeskundige ivoortaxateurs die te snel en te gemakkelijk een certificaat zouden uitschrijven, kan NVWA-inspecteur Alex Gunnink desgevraagd niet bevestigen. “Onze taak is simpelweg ­controle”, zegt hij. “De verantwoordelijkheid ligt bij degene die het ivoor aanbiedt. Als dat fout zit, nemen wij het in beslag.”

Al krijgt Gunnink, zo bevestigt hij, ook ­weleens taxatieverslagen onder ogen waar het een en ander aan rammelt. “Soms zien we ­verslagen die we niet helemaal vertrouwen”, zegt hij, “bijvoorbeeld omdat het snijwerk er machinaal uitziet. Bij twijfel laten we het ­object dan opnieuw taxeren en indien nodig doen we research naar de taxateur.”

Maar het blijft onduidelijk hoeveel ­taxateurs tegen de lamp zijn gelopen. Harde cijfers over ivoorcontroles of in beslag genomen partijen zijn er niet; niet bij de NVWA en ook niet bij de afdeling In Beslag Genomen Goederen van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Dit komt voornamelijk omdat de verkoop van ivoor zo verspreid plaatsvindt.

Sabine Zwiers van het IFAW: “Er is verkoop via veilinghuizen, maar ook via antiekwinkels en allerlei sites.” Omdat de verkopen niet ­worden bijgehouden, is onduidelijk hoeveel ivoor er rondgaat in Nederland en welk deel daarvan illegaal is.

Totaalverbod

Het werk van inspecteurs zou aanzienlijk ­verlicht worden, zegt Zwiers, als er een ­totaalverbod op de handel in ivoor kwam. “Dan is er voor de inspecteurs veel meer overzicht. Ze hebben nu te veel werk en te weinig mankracht, denk ik.” Bijkomend voordeel: met een totaal handelsverbod zou ook de verkoop via antiekwinkels en websites worden stilgelegd.

Voor zo’n verstrekkende maatregel is onder veilinghouders en kunstliefhebbers niet veel animo. Ook veilinghouder Veenstra vindt een totaal handelsverbod te drastisch: “Dat zou zonde zijn, want dan wordt er veel ivoor ­vernietigd en gaat er kunsthistorisch gezien een hoop verloren.”

Hij ziet meer in een vaste commissie van onafhankelijke, bewezen experts: “Verkopers moeten naar deze commissie toe om ivoor te laten taxeren. Dan gebeurt het niet meer via foto’s en weten we zeker dat het legitiem is.” Ook vindt Veenstra dat de grens voor legaal ivoor van 1947 naar 1900 moet: “Dan haal je een hoop twijfelachtig ivoor uit de markt, ­omdat de grens duidelijker is.”

In ieder geval dringt de tijd, vindt hij. “Het is heel simpel: we staan op een kritiek punt in de geschiedenis. We moeten nú iets aan de ­regelgeving doen, anders zijn er straks geen olifanten meer.”

Lees ook:

Ivoor met een naar luchtje

Er moet in de EU een volledig verbod komen op de handel in ivoor, vindt het internationale campagnenetwerk Avaaz. Maar niet iedereen vindt dat een goed idee.