Zelfs Trump wil leven van gevangenen verbeteren
Nergens kwijnen zoveel gevangenen weg als in de VS. Maar er hangt een hervorming in de lucht. In Green Haven geven ze het goede voorbeeld met een eigen universiteit. ‘Ik ben gereanimeerd door de colleges.’
Wezenloos schuifelt een rijtje mannen in groene overalls door de gevangenisgang, van de eetzaal terug naar de cel, begeleid door bewakers met platte petten en van die lange knuppels met een dwars handvat voor extra houvast. Sommige mannen hebben tattoos in hun nek, zoals je ze ook op de basketbalvelden van Amerika ziet, sommige hebben geen tanden meer in hun mond, zoals je ze ook in de bejaardenhuizen van Amerika ziet. Een van de gevangenen zit in een rolstoel. Dit is een plek voor alle leeftijden.
Wilt u dit artikel liever beluisteren? Hieronder staat de door Blendle voorgelezen versie.
Dan klinkt er een zacht geluid uit de groep. ‘Help ons’, zegt een mager grijs figuur van onduidelijke leeftijd. De hopeloosheid van de smeekbede is onwerkelijk – wie kan deze mannen nou helpen? Maar hij zegt het echt. ‘Help ons.’
En dan zijn ze voorbij. Nog tien, twintig, honderd jaar te gaan.
Het is misschien wel het meest Amerikaanse van alle Amerikaanse instituten: de gevangenis. Geen land ter wereld sluit zo veel van zijn volwassen inwoners op: 860 per honderdduizend, volgens de laatste cijfers van het Bureau voor Justitie Statistieken, zo’n zestien keer zo veel als Nederland. Ruim twee miljoen in totaal. De helft van hen is zwart of bruin, veel meer dan hun aandeel in de bevolking – reden waarom deze massale opsluiting, begonnen met de Wet tegen Geweldsmisdrijven uit 1994, ook wordt gezien als een verkapte voortzetting van de Amerikaanse apartheid.
‘In Amerika hebben we het raciale kaste-systeem niet zozeer beëindigd, maar simpelweg herontworpen met ons strafrecht’, zegt Michelle Alexander, auteur van het boek The New Jim Crow.
Maar daar kan nu verandering in komen. Donald Trump, de man die president werd met een agenda van tucht en orde, heeft vorige week zijn fiat gegeven aan een door een meerderheid van Republikeinen en Democraten gesteund wetsvoorstel dat voorzichtig morrelt aan het strenge strafstelsel.
Belangrijkste eigenschappen: de beruchte Three Strikes Out-regel, die voorschrijft dat iemand levenslang krijgt na voor de derde keer in de fout te zijn gegaan, zal worden afgezwakt tot een minimale straf van 25 jaar. Een andere beruchte regel, dat een (zwarte) Amerikaan met een paar gram crack op zak een veel hogere straf krijgt dan een (witte) Amerikaan met evenveel gewone coke op zak, wordt geschrapt. Zwangere gevangenen mogen niet meer worden geketend. En er komt 250 miljoen dollar beschikbaar voor meer onderwijs in gevangenissen.
Het is maar een begin, dit wetsvoorstel, First Step gedoopt. Toch wordt het als doorbraak gezien. Gevangenishervorming is een van de zeldzame terreinen waar de twee grote Amerikaanse politieke partijen elkaar nog kunnen vinden. Het is een wet waar zowel de gebroeders Koch, de rijke geldschieters achter de Republikeinse schermen, als de politievakbond, als de burgerrechtenorganisatie ACLU voorstander van zijn. Een meerderheid in Washington en in Amerika vindt het tijd voor verandering.
En toch is het geen gedane zaak. Mitch McConnell heeft er geen zin in.
Crackhandel
De maximaal beveiligde penitentiaire inrichting Green Haven ligt twee uur rijden ten noorden van Manhattan, op het glooiende platteland van de staat New York. Het is een betonnen fort uit de jaren dertig dat met zijn wachttorens en prikkeldraad ergens tussen kasteel en concentratiekamp zit. Een ‘correctionele faciliteit’, heet de instelling eufemistisch. De meeste bewoners zitten er tussen de 25 jaar en levenslang. Als er al iets wordt gecorrigeerd, is het de fout dat de gevangenen überhaupt ooit vrij hebben rondgelopen.
Hier zit bijvoorbeeld Tony Windley, een man van 44, een straf uit voor drugshandel en samenzwering. Als twintiger had hij de leiding over de crackdistributie in de Patterson Houses, een van de grauwe flatcomplexen in New York, tot hij in 2003 werd opgepakt. Hij had al wat eerdere aanvaringen met de wet gehad en dus kreeg hij een zware straf, ook al had hij geen geweldsmisdrijven gepleegd. Minimaal twintig jaar, als het tegenzit levenslang. De New Yorkse variant van drie-slag-uit.
‘Ik weet het, ik heb met mijn drugshandel slachtoffers gemaakt’, zegt Windley, een man met lange rastaharen en een dikke bril. ‘Het was mijn leven, ik moest overleven, ik wist niet beter, ik woonde in The Bronx. Ik had geen vader. De mensen die buiten rondhingen waren mijn rolmodellen.’
Hij zit in een klaslokaal. Er hangt een kaart van Amerika aan de muur, er staan twee kamerplanten, hij heeft een boek van Plato bij zich. Green Haven was nooit bedoeld om mensen klaar te maken voor een terugkeer in de maatschappij, maar er is een universiteit, Bard, die die taak op zich heeft genomen – zo’n twintig uitverkorenen kunnen colleges volgen binnen de gevangenismuren. ‘Ik weet niet of filosofie me echt een baan gaat bezorgen, maar je leert naar jezelf kijken met het perspectief van een buitenstaander’, zegt Windley.
Natuurlijk is hij verantwoordelijk voor zijn eigen daden, zegt hij. ‘Maar het is verschrikkelijk om hier zo lang te zitten. Ik heb mijn studie, die helpt me ontsnappen uit de benauwdheid van mijn cel. Zonder studie werd ik gek. Wat is het voor politiek systeem dat mensen gek maakt? Waar is dat goed voor?’
Het idee dat er iets mis is met het Amerikaanse strafsysteem is de afgelopen tien jaar langzaam gegroeid. De enorme stijging van het aantal (zwarte) gevangenen sinds de jaren negentig, leidde tot afwezige vaders en economische en sociale ontwrichting van de zwarte gemeenschap. In 2010 verschijnt ‘The New Jim Crow’ van Michelle Alexander, een J’accuse tegen deze nieuwe vorm van raciale onderdrukking dat veel politici en opiniemakers de ogen opent. Ook rechts Amerika begint zich af te vragen of massale opsluiting wel de juiste weg is, niet perse uit juridische of morele overwegingen, maar vanwege de enorme kosten.
In het Amerikaanse Congres ontstaat een wonderlijk verbond tussen de conservatieve Republikein Chuck Grassley en de progressieve Democraat Richard Durbin, die het strafsysteem willen hervormen. Barack Obama schaart zich er gretig achter: hij ziet het als een ultieme kans om zijn zwarte achterban iets terug te geven.
Maar ze hebben buiten Mitch McConnell gerekend. Deze Republikeinse leider in de Senaat wil het voorstel niet ter stemming brengen. Hij gunt Obama het succes niet en wil in 2016, vlak voor de verkiezingen, geen verdeeldheid zaaien bij de Republikeinen. Senator Jeff Sessions, een belangrijke bondgenoot van de Republikeinse presidentskandidaat Trump, is namelijk met een paar collega’s fel tegen het voorstel (‘Het probleem is niet dat we te veel mensen opsluiten, het probleem is dat we te weinig mensen opsluiten’, zegt senator Tom Cotton). Zo houdt een minderheid de meerderheid tegen.
‘Dit is een van die dingen die Washington zo’n frustrerende plek maken’, zegt John Cornyn, de Republikeinse nummer 2 in de Senaat na het vastlopen van het plan.
Dubbele moord
In het academische klasje van Green Haven zitten ook mannen die mensen hebben vermoord. Neem Reynaldo Perez (42), die als 20-jarige in de zomer van 1994 in The Bronx twee jongens van 17 doodschoot, in wat als een vuistgevecht tussen twee bendes om een meisje was begonnen. Perez werd tot minimaal 33 jaar gevangenisstraf veroordeeld, wat kan uitlopen in levenslang. ‘Een Amerikaanse tragedie’, noemde zijn advocaat de schietpartij.
‘Ik had mijn eigen West Side Story’, zegt Perez nu. ‘In de musical is zo’n gevecht nog romantisch ook. Maar het ging over iets ontzettend stoms.’
Ook hij acht zichzelf verantwoordelijk voor zijn daad. ‘Maar ben ik slecht? Ik groeide op in de South Bronx, met gangsta rap en straatmoraal. Het was geen veilige omgeving. Als ik in postcode 90210 had geleefd zou ik waarschijnlijk niet in dat groepsgevecht verzeild zijn geraakt. Maken andere omstandigheden je beter? Ik denk niet dat kids slecht kunnen zijn, ik denk wel dat ze slechte beslissingen kunnen nemen.’
De voorgestelde strafhervorming zou aan zaken zoals de zijne niet veel veranderen. Dubbele doodslag – de strafmaat daarvoor zal niet snel veranderen. Maar onderwijs in de gevangenis zal met de nieuwe wet sterk worden uitgebreid, en dat is enorm belangrijk, zegt hij: het onderwijs heeft hem er doorheen gesleept. ‘Ik ben gereanimeerd door de colleges. Ik zit in de gevangenis maar ik zit niet in de gevangenis, voor even. Ik lees de Oresteia van Aeschylus, ik communiceer met Agamemnon, ik leer de woorden voor mijn gedachten en gevoelens. Ik ben er mens van geworden.’
De recidive onder alumni van het Bard Prison Initiative die vrij komen is maar 4 procent, vergeleken met 50 procent onder andere ex-gevangenen.
Verlossing
Ineens leek het gesternte voor een nieuwe strafwet gunstig vorige week. De senatoren Grassley en Durbin waren na het echec van 2016 blijven werken aan hun voorstel, en bleven daar zelfs aan werken ondanks een hoog oplopende ruzie rond de benoeming van opperrechter Brett Kavanaugh. Toen Jeff Sessions, de minister van Justitie, twee weken geleden het veld moest ruimen, verdween ineens een obstakel voor de hervormingen. Ivanka Trump en haar man Jared Kushner, dochter en schoonzoon en adviseurs van Donald Trump, zagen hun kans schoon en wisten de president te overtuigen.
Want: dit was een wet waarmee hij de harten van zwarte Amerikanen zou kunnen winnen, waarmee hij iets kon doen wat Obama niet was gelukt, en ook Bill Clinton nog even een veeg uit de pan kon geven.
Dus kondigde Trump het donderdag triomfantelijk aan, omringd door zwarte ex-gevangenen in het Witte Huis. Hij zou de ‘Clinton crime law’ herroepen, een wet die ‘Afrikaans-Amerikanen buitenproportioneel getroffen heeft’, en zo zou hij ‘iets doen wat al vele jaren niet gedaan was’. En boven al: ‘Het is het juiste om te doen.’
Dat het een wet was die gesteund wordt door twee partijen was helemaal mooi, voor een president die na de midterms aankondigde met de Democraten te willen samenwerken.
Maar toen kwam dus McConnell. De voorzitter van de Senaat zei dat er geen tijd is om het wetsvoorstel ter stemming te brengen. Hij heeft andere prioriteiten, zegt hij.
Dat leidde tot venijnig getwitter, de afgelopen dagen. ‘Congres, zorg dat het gebeurt!’, maande Ivanka. ‘Staat leider McConnell met andere Republikeinse senatoren in de weg van een grote prestatie van president Trump, of gaan ze voor een historische en populaire hervorming?’, vroeg de Republikeinse initiatiefnemer Chuck Grassley. ‘Republikeinen in de Senaat moeten zich verenigen achter deze wet!’, zei Donald Trump junior.
De komende dagen zal blijken wie sterker is: Donald Trump of Mitch McConnell. En wie er werkelijk partij-overstijgend beleid durft te maken, zoals ze beiden na de midterms hebben beloofd.
Voor de gevangenen in Green Haven zal het niet uitmaken. De meeste in de First Step voorgestelde aanpassingen gelden niet met terugwerkende kracht, en gelden sowieso niet in staatsgevangenissen, zoals deze in New York. Windley en Perez zullen wachten, zoals ze al jaren wachten.
Windley, nog minimaal vijf jaar vast: ‘Als ik vrijkom, wil ik mijn kinderen alles leren wat ik heb geleerd. Ik hoop een rolmodel voor ze te kunnen zijn.’
Perez, nog minimaal negen jaar vast: ‘Als ik vrijkom, zou ik voor mijn moeder willen zorgen. Dat is mijn verlossing. Ik hoop dat ze lang genoeg leeft.’