Globalisering en verdere integratie en expansie van de EU hebben de leefwerelden van Europeanen de afgelopen decennia ingrijpend veranderd. Dit ging gepaard met een groeiende aanwezigheid en vooral een grotere zichtbaarheid van moslims in het publieke domein.
Deze gelijktijdige trends, versterkt door de vluchtelingencrisis en gewelddadige aanslagen door daders die beweren in naam van de islam te handelen, hebben ertoe geleid dat moslims steeds meer de focus van publieke vrees werden.
Ze worden gereduceerd tot hun ‘moslim zijn’
Het dominante publieke discours gaat uit van de islam als een statische en monolithische godsdienst die intrinsiek onverenigbaar is met moderniteit en westerse waarden. Bovendien worden islamitische geschriften zoals de Koran verondersteld alle dimensies van het islamitische leven te bepalen.
Een dergelijke voorstelling reduceert mensen met een islamitische achtergrond tot hun ‘moslim zijn’. Ze worden alleen nog maar gezien als moslim in plaats van als multidimensionale individuen wier leefwerelden en dagelijkse beslommeringen aanzienlijk overlappen met medeburgers van niet-islamitische huize.
Anders gesteld, in het dominante discours worden moslims gepresenteerd als ‘de ander’ wiens levenswijze botst met die van ‘ons’. Omgekeerd bestaan er ook moslim-vertogen die niet-moslims uitsluiten. Dergelijke zienswijzen belemmeren het zicht op gemeenschappelijkheden in hoe mensen met verschillende levensbeschouwelijke achtergronden hun dagelijks bestaan leiden.
Zowel de wetenschap als het maatschappelijk belang is gediend met kennis en inzichten over de islam die verder reikt dan de thema’s politiek en conflict. Antropologen kunnen een vruchtbare bijdrage leveren aan het publieke debat over de hedendaagse islam door inzicht te geven in de veelzijdige betekenis van de islam in het dagelijks leven van moslims.
Belevingen verschillen: bedevaart naar Mekka én quadssafari
Islamitische geschriften bieden een ‘script’ om een moreel goed leven te leiden. Etnografisch veldwerk brengt in kaart hoe de wijze waarop moslims dit script interpreteren en uitvoeren, gevoed wordt door de bredere culturele context waarin ze leven.
Zo wordt duidelijk dat de islam niet het enige morele register is dat hun leefwereld bepaalt. Iemand is nooit alleen moslim, maar ook jong of oud, rijk of arm, met een specifieke gender, etnische en opleidingsachtergrond.
In het dagelijks leven begeven mensen zich in verschillende sociaal-culturele situaties, ieder met eigen referentiekaders. Bovendien worden ze niet alleen beïnvloed door de lokale contexten waarin ze zich fysiek bevinden, maar ook door globale connecties.
De wereld van de commerciële media bijvoorbeeld promoot een consumptieve leefstijl die van invloed is op religieus gedrag. Zo kun je tegenwoordig luxe pelgrimsreizen naar Mekka boeken, inclusief quadsafari’s in de woestijn.
Veel moslims, vooral de ouderen, keuren zulke toeristische extra’s af. Zij zien de bedevaart naar Mekka als een daad van boetedoening en de vervulling van hun laatste religieuze plicht aan God in voorbereiding op de dood. Quadsafari’s passen daar uiteraard niet bij, maar spreken sommige moslimjongeren juist wel bijzonder aan.
Schipperen tussen morele registers
Aangezien het dagelijks leven ingewikkeld is en vol tegenstrijdigheden, slagen mensen er niet altijd even consequent in de hoge morele normen na te leven als ze denken of zeggen te doen. Dit wordt vaak over het hoofd gezien in debatten over de (on-)verenigbaarheid van de zogenaamde ‘westerse’ en ‘islamitische’ nomen en waarden.
Omdat moslims net als anderen zich in hun dagelijkse routine in meerdere sociaal-culturele contexten tegelijk begeven, staat de islam in hun leven soms op de voorgrond, dan weer op de achtergrond. Het leven van alledag is zodoende vooral een kwestie van improviseren op en schipperen tussen verschillende morele registers.
Diverse etnografische studies hebben bijvoorbeeld aangetoond dat vrouwen die betrokken zijn bij islamitische hervormingsbewegingen zich niet alleen beroepen op ethische begrippen uit de islam, maar ook op liberale politieke concepten zoals democratie, mensenrechten en gelijkheid.
Het verdriet om ‘Appie’ doet verschillen vervagen
Door ons meer te richten op situaties waarin islam slechts op de achtergrond in plaats van op de voorgrond aanwezig is, ontkrachten we het beeld van absolute verschillen tussen een ‘wij’ en een ‘zij’. Analyse van berichtgeving over het lot van Ajacied Abdelhaq of ‘Appie’ Nouri, die met ernstig hersenletsel in coma ligt, illustreert dit.
Duizenden Ajaxfans met uiteenlopende achtergronden verzamelden zich bij Nouri’s ouderlijk huis om hun medeleven te betuigen. Het is uiteraard als Ajacied dat Nouri voor de fans ‘een van ons’ is en dat zij zich identificeren met wat hij en zijn familie doormaken.
Nouri’s familie voegde haar islamitische identiteit als een vanzelfsprekend element toe in het delen van hun verdriet met de menigte. Zo vroeg zijn vader het publiek te bidden voor zijn zoon. In de media stond het geloof van de familie niet op de voorgrond maar werd ook niet genegeerd. Een sterk verbindende foto toonde bijvoorbeeld een blonde Ajaxfan handenschuddend met Nouri’s zus gekleed in een cape-achtig gewaad dat vaak wordt geassocieerd met een orthodox islamitische overtuiging.
Besef van gemeenschappelijkheid schept vertrouwensbasis
Dergelijke foto’s tonen de kracht van gedeelde, directe ervaringen – in dit geval het verdriet over het tragische lot van Nouri – om zowel overeenkomsten als verschillen tussen mensen onder ogen te zien. Besef van gemeenschappelijkheid schept een basis van vertrouwen, de wil om zich open te stellen voor het perspectief van de ander en om het eigen gezichtspunt te bevragen, met als doel elkaars kenmerken erkennen en van elkaar leren.
Dit is niet altijd gemakkelijk. Voor de meeste mensen wier leefwereld rechtstreeks door de groeiende aanwezigheid van de islam in hedendaags Europa geraakt wordt, is deze confrontatie met het onbekende immers niet hun eigen keuze, noch zijn zij professioneel opgeleid om met interculturele ontmoetingen om te gaan.
Bovendien is algemene kennis van de islam vooral gebaseerd op verhalen van politici die angstgevoelens aanboren en de complexiteit van sociale vraagstukken simplificeren door een bepaalde categorie burgers aan te wijzen als zondebok voor maatschappelijke misstanden.
Antropologen kunnen dergelijke eenzijdige kennis nuanceren door verhalen te vertellen over de rol van de islam in herkenbare en gedeelde beslommeringen van alledag. Deze verhalen over hoe de islam nu eens op de voorgrond, en dan weer op de achtergrond speelt in het dagelijks leven van moslim tonen aan dat onderscheid tussen ‘wij’ en ‘zij’ veranderlijk en nooit absoluut is.
Marjo Buitelaar is hoogleraar hedendaagse islam aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dit artikel is een afgeleide van haar oratie ‘Comparing Notes: An Anthropological Approach to Contemporary Islam’, eerder dit jaar.
Foto: Omar Chatriwalda (Flickr Creative Commons)