Draait Nederland straks op Russisch gas?

„Het is geen business as usual met de Russen”. Toen de Nederlandse inlichtingendienst MIVD begin oktober bekendmaakte dat Russische spionnen hier actief zijn, was de Amerikaanse ambassadeur in Nederland, Pete Hoekstra, er snel bij om de warme Europese gasrelaties met Rusland te veroordelen en in het bijzonder Nord Stream 2. Kort daarop dreigde Hoekstra met sancties tegen de Nederlandse bedrijven die meewerken aan Nord Stream 2 – Van Oord, Boskalis en Shell. Het was een echo van het standpunt van zijn chef, president Donald Trump, die Europa eerder dit jaar de oren waste over Nord Stream 2, de pijp die eind 2019 Russisch gas naar Europa moet brengen.

„Doel is om ervoor te zorgen dat deze pijpleiding niet afkomt en nooit gas zal transporteren”, zegt Hoekstra in een gesprek met NRC. „Nederland heeft helder gemaakt dat Nord Stream 2 alleen een zakelijk belang dient. Als Nederland het geen punt vindt Rusland en Poetin te verrijken, is dat zijn politieke inschatting.”

De Verenigde Staten zijn bezorgd over de Russische invloed in Europa, maar hebben ook een eigen belang om Nord Stream 2 tegen te werken. Amerika exporteert veel vloeibaar gas (liquefied natural gas – lng) dat Trump in Europa maar wat graag ziet concurreren met Russisch gas. Hij lijkt zijn zin te krijgen. Vorige maand kondigde Merkel aan de Duitse markt open te stellen voor lng uit de VS. „Berlijn hoopt door het omhelzen van Amerikaans gas een sluimerend handelsconflict te vermijden en mogelijk de sanctiedreiging van Washington richting Nord Stream 2 onschadelijk te maken”, zo schreef de Wall Street Journal. De bondskanselier noemde het een strategische beslissing.

Premier Rutte heeft weinig zorgen over politieke context van het Russische gas, liet hij deze zomer bij een NAVO-bijeenkomst merken. „Het is een feit dat Europa afhankelijk is van Russisch gas”, en dat is geen probleem „als je strakke afspraken maakt”, zei Rutte. Ook zijn kabinet schaart zich in het kamp dat Nord Stream 2 verdedigt, en houdt vol dat de pijp een zaak is van private partijen die niet door een geopolitieke bril moet worden bekeken. Zo trotseert Nederland zorgen van landen als Polen, Oekraïne, de Baltische staten en het Verenigd Koninkrijk, die waarschuwen dat Rusland gas al jaren inzet als chantagemiddel voor politieke doeleinden. Ook in Brussel klinkt dit standpunt steeds luider.

Hoe ook over Rusland en Nord Stream 2 wordt gedacht, veel keus lijkt Nederland in de praktijk niet te hebben. Het wordt op gasgebied steeds meer een provincie van Duitsland. Feitelijk maken we deel uit van het Duitse netwerk, er is minder eigen regie. Door de afnemende Nederlandse productie en doordat het gasland Noorwegen niet méér kan leveren, is er nog maar één land dat ons via pijpleidingen probleemloos kan bedienen: Rusland.

Van exporteur naar importeur

Het lijkt vloeken in de kerk, maar Nederland, trotse gasproducent van weleer, moet nu aardgas importeren om in het eigen gasverbruik te kunnen voorzien. „In maart is zo’n beetje het omslagpunt gekomen”, zegt TNO-gasexpert René Peters. „Toen was ons eigen gebruik van gas voor het eerst hoger dan onze productie. En sinds die tijd zijn we netto-importeur.”

Die omslag is veel sneller gekomen dan gedacht. Een jaar geleden werd Peters letterlijk uitgelachen tijdens een bijeenkomst van de gasindustrie omdat hij voorspelde dat Nederland „binnen drie tot vier jaar” gas zou moeten importeren.

Door de aardbevingen in Groningen ging het allemaal veel sneller. In 2013 werd in Groningen nog 54 miljard kubieke meter gas naar boven gehaald, in 2016 was dat al gedaald tot 25 en dit jaar komt uit op ruim 20 miljard. En binnen vier jaar daalt dat verder naar 12 miljard. Ook de gasopbrengst van de ‘kleine velden’ – vooral in de Noordzee – groeit niet meer en komt dit jaar uit op zo’n 18 miljard.

Peters: „Tegelijkertijd is onze gasbehoefte mede door de economische groei weer aan het stijgen. De eigen consumptie zit nu op meer dan 38 miljard. Al het gas dat we de komende jaren extra nodig hebben, komt bijna helemaal uit Rusland.”

Veel van het gas dat hier binnenkomt gaat door naar het buitenland, Nederland is nog altijd een belangrijk handelspunt voor de gasleveranties in Noordwest-Europa. Zo kwam in 2016 voor bijna 18 miljard kuub aan Noors gas binnen; dat gaat goeddeels door naar Engeland. Intussen is dit ook het volume van het Russische gas naar Nederland. Zo’n 5 miljard (12 procent van onze totale behoefte) ervan verstoken we nu zelf, dat is een schatting. Op de gasmarkt bestaan geen langjarige contracten meer en veel wordt dooverhandeld op maand-, week- of zelfs dagbasis.

Is de groeiende afhankelijkheid van Rusland een probleem? Ja, vindt een groot deel van de Tweede Kamer. Die afhankelijkheid van Gazprom, en dus ook van president Poetin, voelt ook hier niet lekker. „Je ontkomt er niet aan dat je gebruik maakt van bronnen waar je eigenlijk geen gebruik van wilt maken”, zegt VVD-Kamerlid Dilan Yeşilgöz-Zegerius. „Dat geldt voor Groningen, dat voor het Midden-Oosten en ook voor Gazprom.”

Volgens de VVD’er helpt het niet hierover moralistisch te doen. „We moeten snel structureel onafhankelijk worden van fossiele energie. Als we er leidend in worden, kunnen we zelf geld verdienen in plaats van het anderen te geven.”

Vervuilende kolencentrales

Nu voorziet gas in 40 procent van onze energiebehoefte en dat percentage zal de komende twintig jaar volgens prognoses van de Gasunie halveren. Zeker door het geplande uitschakelen van de vervuilende kolencentrales, uiterlijk in 2030, blijft gas voorlopig nog wel even van belang.

Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat ziet geen probleem in de gasimport uit Rusland die ongetwijfeld nog stijgt. Ook Noorwegen en Algerije leveren immers aan Europa, stelt een woordvoerder. „Bovendien heeft Nederland een lng-terminal [voor vloeibaar gas uit met name VS en Midden-Oosten] en is het zo goed verbonden met de mondiale gasmarkt”.

In april van dit jaar kreeg Bram van Ojik (GroenLinks) een Kamermeerderheid achter zich met de eis dat Nord Stream 2 ook voor niet-Russisch gas opengesteld moet worden – wat nu al geldt voor pijpleidingen binnen Europa, niet voor offshore-verbindingen zoals die uit Rusland. Het zou voor Gazprom slecht nieuws zijn als het dure pijpleidingen die met flinke staatssubsidies worden aangelegd, ineens moet openstellen voor andere gasbedrijven. Europa zou met die maatregel de afhankelijkheid van Gazprom en Moskou kunnen beperken. „Met Nord Stream 2 klinken Duitse en Nederlandse bedrijven ons verder vast aan Poetins gasvelden”, zei Van Ojik dit voorjaar.

Het kabinet maakt zich nog niet hard voor de eis leidingen te delen. Eerst wil het lopende besprekingen tussen Rusland, Oekraïne en de Europese Commissie afwachten. Doel is dat voor Oekraïne een rol als transitland blijft weggelegd. Pas als die besprekingen op niets uitlopen, zegt het kabinet „zich te beraden op nadere stappen”. Maar niemand verwacht dat die besprekingen iets opleveren. De leidingen die Rusland om Oekraïne heen legt, zoals Nord Stream 2, geven de EU weinig onderhandelingskracht. En wat zijn Russische beloftes waard?

Samen met de Duitsers

Nederland heeft als voordeel dat het met Duitsland kan optrekken. Daar neemt de gasvraag de komende jaren alleen maar toe, nu de kern- en kolencentrales op termijn dichtgaan. Die klant wil Rusland per se behouden. Dus is Nord Stream 2 volgens gasexperts net zo belangrijk voor Nederland als voor Duitsland. Maar wie durft dat na het neerschieten van de MH17 nog hardop te zeggen? Die vraag stelt ook ambassadeur Hoekstra. „Hoe krijgt Nederland antwoorden op vragen rond MH17, nu het zo’n groot economisch avontuur is aangegaan met de Russen?”

Toch kan Nederland strikt genomen volhouden dat het in de praktijk nauwelijks Russisch gas gebruikt. De Duitse en Nederlandse leidingen vormen één geheel, als beide landen Noors gas én Russisch gas importeren, krijgt Nederland om logistieke redenen de Noorse ‘moleculen’. Niemand merkt het verschil, wellicht geeft het een comfortabeler gevoel, maar Nederland betaalt wel de rekening voor de – nu jaarlijkse – afname van 5 miljard kuub aan Gazprom. „Uiteindelijk tellen natuurlijk de contracten”, zegt TNO’er Peters. „Ook al komt er in de praktijk nauwelijks Russisch gas Nederland binnen.”

Een van de weinige mogelijkheden de afhankelijkheid van Russisch gas te beperken is de import van het al genoemde lng – wat de Amerikanen graag benadrukken. Het vloeibare gas, per schip aangevoerd, is in opkomst, ook al zijn de volumes nu nog zeer bescheiden. De capaciteit aan opslag groeit. Zo kan de Rotterdamse Gate-terminal – van Vopak en Gasunie – 12 miljard kuub verwerken, bijna eenderde van de jaarlijkse behoefte van Nederland. Ook in Duitsland heeft de Gasunie met Vopak plannen voor een grote terminal in het noorden: daar moet jaarlijks 5 miljard worden verwerkt.

Het vloeibare gas wordt gezien als ‘verzekeringspremie’ als de Russen de prijs verhogen. Of erger, onvoldoende leveren. Peters: „In Europa is al veel importcapaciteit, die bescheiden wordt benut. De Russen leverden tot nog toe altijd een stuk goedkoper, de keus is niet moeilijk. En ook in de toekomst zullen ze normaal gesproken altijd onder de prijs van lng blijven.”