Wat als de VS onze vijand worden?

Toen tuinman Guy er voor het eerst van hoorde, dacht hij dat de politici te lang op café waren geweest. Het oude NAVO-hoofdkwartier aan de Brusselse Léopold III-laan werd weer in gebruik genomen! Waar tot 2017 de NAVO had vergaderd, zou nu de NEVO zijn intrek nemen, de Nieuwe Europese Verdrags Organisatie. De NEVO was het Europese antwoord op de Amerikaanse president Donald Trump: een nieuw bondgenootschap voor veiligheid en defensie. In het oude complex was een vergaderzaal waar alle Europese leiders in pasten. Ze hoefden er maar de verwarming aan te zetten en de zender voor het storen van het gps-signaal.

Donald Trump was in 2016 gekozen. Tegen 2020 was de Atlantische vriendschap compleet verzuurd. Nu, na zes jaar Trump, lag het Westen in duigen. Trump had de NAVO-partners een deadline gesteld. De Europeanen hadden nog precies twee jaar om een eigen defensie op te bouwen. Dan zouden de Verenigde Staten de spreekwoordelijke veiligheidsparaplu inklappen en konden de Europeanen zelf zien hoe ze het droog hielden tegen de Russen.

Trump had altijd twee problemen gehad met Europa. De NAVO vond hij achterhaald. Hij zag niet in waarom de VS moesten bijdragen aan de verdediging van een welvarend continent. Daar moesten de Europeanen nu maar zelf voor opdraaien. En hij had al helemaal geen sympathie voor de Europese Unie, een handelsblok dat zijns inziens was opgericht om de economische strijd aan te binden met de VS.

Trump voorzag dat een aantal Europese landen inderdaad zou gaan werken aan een Europees leger onder aanvoering van de Franse president Emmanuel Macron. Maar een tweede groep landen zou bij hem komen bedelen om bescherming. Polen had al ruim 2 miljard dollar betaald voor een bescheiden Amerikaanse basis genaamd ‘Fort Trump’. Dat model wilde hij verder uitrollen. Trump droomde van een netwerk van Europese vazalstaten. Het NAVO-verdrag wilde hij liefst vervangen door een reeks bilaterale defensieverdragen. Onderhandelingen een-op-een met die kleine Europese staatjes zou hij telkens winnen. En daar ging het altijd om: winnen.

Rode wipkippen

Tussen Europa en de VS waren in de twintigste eeuw duizenden draadjes gesponnen. Guy had van dichtbij gezien hoe dat vlechtwerk onverwachts snel uit elkaar rafelde. Soms ging hij op een bankje zitten in het speeltuintje van de NAVO-crèche. Naast twee rode wipkippen mijmerde hij dan over de teloorgang van de na-oorlogse wereld.

In 2017 had de NAVO het oude onderkomen, een voormalig ziekenhuis, ingeruild voor een nieuw hoofdkwartier aan de overkant van de straat. Er was jaren aan gewerkt, het had een miljard gekost, het was immens. Guy was er trots op. Het architectenbureau had hem een luchtfoto laten zien. Van boven zag het gebouw eruit als de vingers van twee in elkaar gevouwen handen. Kracht door verstrengeling. Guy had vriendelijk geknikt. Een beetje humor moest je als NAVO-tuinman wel hebben.

Bij de ingang hadden ze destijds twee verwrongen balken uit het New Yorkse World Trade Center geplaatst. Alle lidstaten hadden 9/11 opgevat als een aanval op het hele bondgenootschap. Samen waren ze de VS te hulp geschoten. Allen voor één – dat was de kern van de NAVO.

Het nieuwe NAVO-hoofdkwartier was een fraai voorbeeld van too much too late. Toen het werd opgeleverd, had de NAVO zijn beste tijd al achter de rug. Het bondgenootschap hoorde bij de Koude Oorlog, de tijd van de ideologische confrontatie tussen twee tot de tanden bewapende supermachten. De dreiging van het communisme had de overwinnaars van WOII en het door oorlog vernielde West-Europa aaneengesmeed. De VS hadden de leiding en betaalden een groot deel van de rekening. Europa voelde zich veilig onder de Amerikaanse nucleaire paraplu.

De dreiging verdween, Europa werd welvarend en in Iowa begon men zich af te vragen waarom Washington nog steeds voor Europese veiligheid moest betalen. In Washington zélf was de aandacht gaandeweg verschoven naar Azië, waar zich met China een nieuwe supermacht aandiende. Europa werd een blok aan het been. Met de annexatie van de Krim en inmenging in Oekraïne had de Russische president Vladimir Poetin de dolende alliantie nog één keer nieuw elan gegeven. De oude verdedigingsplannen waren uit de kast gehaald, de oostflank werd versterkt, de tanks rolden weer. Terwijl iedereen naar de Russische president keek, bleek de Amerikaanse president het échte gevaar te zijn.

Roosevelt

Guy zou Trumps eerste optredens in Brussel nooit vergeten. De allereerste keer trok Trump de president van Montenegro bijkans omver om zelf op de eerste rij te staan. De tweede keer dwong hij een spoedberaad af en dreigde hij voor het eerst hardop met opstappen.

Met Donald Trump hadden de Amerikanen een president gekozen die in niets leek op zijn naoorlogse voorgangers. Sinds Roosevelt hadden alle Amerikaanse presidenten zich uit eigenbelang om de wereld bekommerd. Maar Trump wilde dat niet. Hij wilde de wereld niet leiden, hij wilde de wereld beconcurreren. Daarbij maakte hij geen onderscheid tussen vijand en bondgenoot.

Trump had vrij snel begrepen dat hij niet zomaar kon weglopen uit de NAVO. Het bondgenootschap droeg bij aan de veiligheid van de VS. Maar hij had ook snel door dat de Europeanen in de NAVO zijn gijzelaars waren. Ze hadden bescherming nodig. Zichzelf beschermen konden ze niet. Hij kon dus vragen wat hij wilde. Was de vastgoedmarkt in New York maar zo gemakkelijk geweest!

De Europeanen hadden het er moeilijk mee gehad. Ze moesten nu écht samenwerken en daar waren ze niet bijster goed in. De VS hadden Europa niet alleen beschermd en op de been geholpen na WOII, maar ze hadden ook de eenheid aangemoedigd. Het was de paradox van 2022: nu de VS zich terugtrokken hadden de Europeanen de VS meer nodig dan ooit.

Een beetje humor moest je als NAVO- tuinman wel hebben

Aanvankelijk hadden de Europeanen het probleem ontkend. Trump bedoelde het niet zo, de ‘volwassenen’ om hem heen zouden hem wel afremmen, de VS waren een beproefde democratie met checks-and-balances. En: niet elke Amerikaan was een Trump-fan.

Daarna hadden ze geprobeerd Trump te paaien. Ze hadden hem gefêteerd, gecomplimenteerd en naar de mond gepraat. Op een NAVO-top hadden ze hem successen laten claimen die niet de zijne waren.

Eigenlijk wist Europa al heel lang dat het voor zijn eigen veiligheid moest zorgen. Europa was niet „Weltpolitikfähig”, noemden ze het in Duitsland, niet in staat tot grote politiek. Ze hadden geen „strategische autonomie”, zeiden ze in Frankrijk. EU-lidstaten wilden de zeggenschap op het gebied van buitenlands beleid en militaire zaken niet uit handen geven. Elk land had een eigen militaire cultuur – de verschillen tussen Frankrijk en Duitsland konden niet groter zijn.

De Europeanen hadden vaak geprobeerd militaire samenwerking van de grond te krijgen: WEU, CSDP, PESCO, EI2. Er waren kleine successen geboekt op deelgebieden, maar een echt Europees leger was het nooit geworden. Europa had altijd meer defensie-afkortingen gehad dan fregatten.

Liever Polen dan Duitsland

De echte kentering kwam pas toen tot het liberale deel van Europa doordrong dat men ook niet meer met Trump in een bondgenootschap wilde zitten. Je kon niet samen democratische waarden uitdragen, zoals het NAVO-Verdrag plechtig beloofde, met een autocratische, vrouwvijandige president die rechten van minderheden vertrapte en die zijn achterban opzette tegen de vrije pers. Het was niet voor niets dat Trump liever samenwerkte met Europese landen waar nieuwe rechts-nationalistische bewegingen deel uitmaakten van de regering. Trump kon wel met Polen, niet met Duitsland.

Daar kwam nog iets bij. Trump had de niet geringe economische macht van de VS tegen Europa ingezet. De VS gebruikten hun economie en hun munt al langer als verlengstuk van de diplomatie: economic statecraft. Waar zijn voorgangers het instrument behoedzaam en heel precies hadden ingezet tegen vijanden, opende Trump het vuur op bondgenoten.

Met steeds weer nieuwe tarieven probeerde hij de Europese industrie op de knieën te krijgen. De Europeanen sloegen weliswaar terug, maar Trump ging ervan uit dat de Amerikaanse economie zó sterk was dat hij op den duur zou winnen. De Wereldhandelsorganisatie (WTO), opgericht om internationale conflicten over handel te beslechten, had hij laten doodbloeden, simpelweg door de benoeming van nieuwe bestuurders te blokkeren.

Trump had ook een bijzondere liefde voor sancties om bondgenoten te bedreigen. In 2018 verbood hij het Amerikaanse bedrijven zaken te doen met Europese bedrijven die handel dreven met Iran. Europa probeerde zich daar tegen te verzetten, maar daar kwam niets van terecht. De VS dreigden Europese ambtenaren, bestuurders en centrale bankiers van de Bundesbank en de Banque de France op de sanctielijst te zetten. Na hoeveel echtelijke ruzies is een scheiding onvermijdelijk, vroeg een Europese columnist zich af.

Materieel leasen

Guy was nogal geschrokken van Trumps deadline. Europa, hadden NAVO-officieren hem altijd geleerd, kon zich niet alleen verdedigen. Hoe moest dat nu?

Trumps dreigement had Europa verdeeld. De Trumpianen bleven met Trump achter in het nieuwe NAVO-hoofdkwartier, waarvan Trump een groot deel zou verhuren.

De Macronisten moesten met hun Nieuwe Europese Verdrags Organisatie vertrekken. Het opbouwen van eigen defensiecapaciteiten en eigen wapensystemen duurt al snel tien tot vijftien jaar. Heel royaal hadden de VS de NEVO-landen aangeboden in de tussentijd materieel in de VS te leasen. Middellangeafstandsraketten konden ze in de VS kopen, en ze konden een abonnement nemen op intelligence. Tegen fikse tarieven, uiteraard.

De scheiding deed veel Europeanen pijn, niet alleen financieel. Maar nu eenmaal duidelijk was dat het Trump menens was, konden ze op volle kracht aan een nieuwe, onafhankelijker toekomst werken. Zes jaar hadden ze geaarzeld en gehoopt op betere tijden. Nu hadden ze geen keus meer.

In de glazen façade van het hoofdkwartier zag Guy de spiegeling van voorbijtrekkende wolken. Ooit zou ook Trump het veld ruimen, realiseerde hij zich. Maar de wereld zou nooit meer hetzelfde zijn.