Moslims en niet-moslims in Mostar leven gescheiden, hun beroemde brug gebruiken ze niet

De oude brug van Mostar, waar staat die voor? Studente Marija Raspudic (24) hoeft er niet lang over na te denken. “De brug is het symbool van de stad. En het centrum”, zegt ze. Toeristen en andere bezoekers zullen het met haar eens zijn: het zestiende-eeuwse Ottomaanse meesterwerk overspant de rivier Neretva, die de stad in tweeën snijdt, en is zo letterlijk een middelpunt. In de keienstraatjes eromheen concentreert zich de toeristische bedrijvigheid, met souvenirwinkels, cafés en eettentjes.

“Maar hadden we het hier een jaar of zes geleden over gehad, dan had ik gezegd: Rondo is het centrum”, vervolgt Raspudic. Ze doelt op een vrij non-descripte rotonde, een kwartier lopen van de brug. “Sterker nog, de oude brug had ik toen nog nooit gezien. Die ben ik pas op mijn achttiende overgegaan.”

Raspudic vertelt het verhaal van de eerste generatie in Mostar die de oorlog in Bosnië-Herzegovina van begin jaren negentig niet bewust heeft meegemaakt, maar wel is groot geworden met de haat en het wantrouwen die erna zijn blijven bestaan. Kroaten en moslims leverden hevig strijd om de stad, maar die bleef onbeslist (zie kader). Nadat ze in 1995 de vrede tekenden, moesten ze Mostar samen delen. In de praktijk betekende dat: verdelen.

Als Kroatische groeide Raspudic op aan de westelijke oever van de Neretva. Ze ging naar een Kroatische school en had alleen maar Kroatische klasgenoten en vrienden. “Dat aan de andere kant van de rivier de moslims wonen, daar hadden we het niet eens over”, vertelt ze met enige verbazing in haar stem.

Net als de Kroaten blijven ook de moslims nog steeds grotendeels in hun eigen gemeenschap en komen ze niet aan de andere kant als ze daarvoor geen reden hebben. Fysieke barrières zijn er niet – er zijn behalve de oude nog zes andere bruggen –, maar iedereen weet: de oostkant is van hen. De moslims bewonen ook nog een kleine strip aan de westelijke oever van de Neretva, tot de oude frontlijn. Daarachter begint het Kroatische deel.

De oude brug, kapotgeschoten op 9 november 1993, is elf jaar later weliswaar volledig herbouwd, maar blijft vooral een symbolische verbinding. Dat Raspudic op haar achttiende toch die brug overging, was omdat ze interesse heeft in muziek maken en gehoord had over een optreden op de rockschool aan de oostkant. Die richt zich nadrukkelijk op beide bevolkingsgroepen. Inmiddels volgt ze er zelf lessen in zang, gitaar en piano. Ze steekt bijna dagelijks de Neretva over en gaat uit met moslimvrienden.

“Ik sta er niet eens meer bij stil wie waarvandaan komt. Hier draait het alleen om muziek”, zegt ze in de kantine van de school. Ze komt hier regelmatig met Kroatische vrienden, al krijgt ze niet iedereen mee. Ook een deel van haar familie is wantrouwig, maar haar ouders steunen haar. “Ze zeggen wel steeds dat ik voorzichtig moet zijn. Maar waarvoor? ‘Nou gewoon, voorzichtig’, zeggen ze dan. Ik begrijp het wel, hoor. Van hun generatie en die daarboven heeft iedereen wel iemand verloren in die oorlog. Maar dat wantrouwen en die angst, ik voel ze gewoon niet. Intussen ben ik blij dat mijn ouders er ontspannen mee omgaan. Ze hebben zelfs gezegd dat het oké is als ik verliefd word op een moslim. Hoewel ze eraan toevoegen dat het toch beter is als ik met een Kroaat thuiskom, haha.”

Etnische bubbel

Wie een beetje moeite doet, kan best mengen met de andere kant: het is iets wat je vaker hoort aan beide kanten van de brug. Maar ook: wie die inspanning niet levert, blijft automatisch in zijn eigen etnische bubbel. Dat komt vooral doordat moslims en Kroaten bij het tekenen van de vrede weliswaar afspraken samen een federatie te vormen, maar tegelijk zo veel mogelijk autonomie bedongen. Nergens zijn de gevolgen zo duidelijk zichtbaar als in Mostar, de grootste van de gedeelde steden binnen die federatie.

Er zijn twee ziekenhuizen, een op de linker- en een op de rechteroever. Twee elektriciteitsbedrijven. Twee vuilnisophaaldiensten. En twee postbedrijven: gooi je per ongeluk een brief met een postzegel van de Bosnisch-Kroatische posterijen aan de overkant van de rivier in de brievenbus, dan hoef je er niet op te rekenen dat die aankomt. Wie naar een plaats in de buurt met een overwegend Kroatische bevolking of naar Kroatië zelf wil reizen, gaat naar het busstation in het westen van de stad. Bussen naar Sarajevo en de meeste andere Bosnische bestemmingen vertrekken vanaf het busstation in het oosten.

En dan zijn er nog de architectonische krachtmetingen. De moslims hebben aan hun kant een bergtop versierd met de tekst ‘Bosnië, wij houden van je’ Aan de andere kant kreeg het in de oorlog verwoeste Franciscanenklooster op de frontlijn bij de renovatie een reusachtige ‘klokkentoren van de vrede’. Die is met 107 meter nu het hoogste gebouw van Mostar en vanuit alle hoeken van de stad zichtbaar. Op de top van de berg vanwaar Kroatische troepen de oostkant van de stad tijdens de oorlog onder vuur namen, verscheen na enkele jaren een groot kruis.

Kiezen

“Kroatische fallussymbolen”, smaalt publicist en dichter Marko Tomas (40) op een terras aan de westoever van de Neretva. Hij groeide op in Mostar en behoort tot geen van de twee dominante etnische groepen. “Mijn moeder is half Sloveens en half Bosnische moslim. Mijn vader half Servisch en half Kroatisch. Hoezo moet ik nu kiezen of ik Kroaat of moslim ben?” Tomas maakt zich zichtbaar boos en steekt nog een sigaret op.

Hij brengt in herinnering dat Mostar de stad was met de meeste gemengde huwelijke in Joegoslavië. “En nu groeit de jeugd compleet gescheiden van andere bevolkingsgroepen op. Het ergst is dat kinderen op school worden geïndoctrineerd. Ze leren dat zij bij de beste bevolkingsgroep horen.”

Mostar heeft twee universiteiten, maar ook het lager en middelbaar onderwijs vindt langs etnische lijnen plaats, met verschillende curricula. Moslims en Kroaten delen soms schoolgebouwen, maar ook dan hebben ze twee besturen en docentenkorpsen. De ene bevolkingsgroep heeft dan bijvoorbeeld ’s ochtends les, en ’s middags de andere. Het mag niet verbazen dat vooral de geschiedenislessen verschillen. De moslims leren dat de Kroaten de brug hebben verwoest, de Kroaten leren dat de moslims verantwoordelijk waren.

Maar ook het taalonderwijs is anders. “De taal is vrijwel hetzelfde en iedereen verstaat elkaar”, zegt Tomas. “Maar ze doen het heel subtiel, dat indoctrineren, bijvoorbeeld in de voorbeeldzinnen in de lessen grammatica. ‘Kroatische rivieren zijn mooi’, moeten ze dan ontleden. In die les horen en lezen ze dan dus honderd keer dat Kroatische rivieren mooi zijn.” Soms gaat het er ook minder geraffineerd aan toe: Tomas noemt een voorbeeld van een schoolboek waar de stad ophield bij de Neretva. Aan de overkant was het simpelweg leeg.

Tomas ziet die situatie niet snel veranderen. Dat komt doordat de dominante politieke partijen er baat bij hebben. Zij ontlenen hun invloed aan het aanwakkeren van de angst. Bovendien kán Mostar niet kiezen voor verandering, al zouden de inwoners die willen. Door ruzie over het systeem van verdeling van de zetels, doet Mostar al tien jaar niet mee bij gemeenteraadsverkiezingen. “De grote partijen hebben er baat bij die zogenaamde ruzie in stand te houden. In de huidige situatie zijn ze namelijk oppermachtig. Zodra ze eruit zijn, komen er verkiezingen en kunnen ze alleen maar verliezen. En dus blijft alles bij het oude.”

Grote internationale druk verandert daar vooralsnog niets aan. Beleid om bijvoorbeeld de economie te versterken of om het toeristische potentieel van de historische binnenstad te ontwikkelen, blijft achterwege.

Toch heeft Tomas een beetje hoop, en die put hij voornamelijk uit jongeren die wel zelf de moeite nemen om de brug over te gaan. Behalve de rockschool zijn er nog enkele andere initiatieven die zich op beide groepen richten, zoals een cultureel centrum.

En soms zijn zulke plekken zelfs niet nodig. “Ik heb een paar Kroatische vrienden; die heb ik leren kennen via Facebook en Instagram”, zegt moslim Sandi Karadza (17), die met zijn vriendin aan de koffie zit. “Ach we zijn allemaal hetzelfde, ik zie het probleem niet.”

De strijd om Mostar

Na het uitbreken van de oorlog in Bosnië-Herzegovina in 1992 hadden de moslims en Kroaten aanvankelijk een gezamenlijke vijand: de Serviërs. Toen ze die na enkele maanden hadden verdreven, richtten ze de pijlen al snel op elkaar. Alle bruggen over de Neretva, behalve de beroemde oude Ottomaanse uit de zestiende eeuw, waren toen al vernietigd. De moslims trokken zich terug aan de oostkant van de Neretva, de Kroaten aan de westzijde. Zij wilden van Mostar de hoofdstad maken van een Kroatische ministaat in Herzegovina.

De oude brug, van strategische maar vooral van symbolische waarde, lag regelmatig onder vuur. Op 9 november 1993 stortte hij in stukken in de Neretva, hoogstwaarschijnlijk door beschietingen van Kroatische zijde. Vier maanden later tekenden de moslims en de Kroaten de vrede, waarna het nog bijna twee jaar duurde tot de oorlog in heel Bosnië voorbij was. In Mostar waren toen ruim tweeduizend doden gevallen. In het oostelijke deel was meer dan de helft van de gebouwen vernietigd of zwaar beschadigd. De stad wordt stukje bij beetje herbouwd, maar her en der staan nog karkassen van verwoeste gebouwen.

Het Joegoslaviëtribunaal veroordeelde in november vorig jaar zes hooggeplaatste Bosnische Kroaten in hoger beroep tot lange gevangenisstraffen, onder meer voor hun aandeel in de strijd om Mostar en de vernietiging van de brug. Een van hen, ex-generaal Slobodan Praljak, dronk daarop een flesje gif en stierf onmiddellijk.

Lees ook:

Voor Kroaten is Praljak geen oorlogsmisdadiger

De reacties op de zelfmoord van Slobodan Praljak tonen dat Kroatië nog steeds verdeeld is over het oorlogsverleden.