In de senaat willen ze graag een vrouw als fractieleider

„Het is moeilijk debatteren als iedereen het met elkaar eens is”, verzucht voormalig Tweede Kamerlid Sjoera Dikkers (PvdA) woensdagavond in Breda na een debat tussen kandidaat-lijsttrekkers voor de Eerste Kamer. Haar man en eveneens oud-Kamerlid Jeroen Recourt is één van de vier gegadigden en, inderdaad, het is de hele avond zoeken naar de verschillen tussen hem, Mei Li Vos (ex-Tweede Kamerlid), Ruud Koole (oud-senator en partijvoorzitter) en Esther-Mirjam Sent (interim-fractievoorzitter). Ze knikken tijdens elkaars betogen, vullen argumenten aan. Of het nu gaat over meer sociale huurwoningen of over de senaat zelf.

Ze vinden allemaal niet dat de Eerste Kamer in de afgelopen jaren van coalitieminderheden en gedoogconstructies té politiek is geworden. Even eensgezind zijn ze in hun afkeer voor het eventuele gedogen van het kabinet, mocht de coalitie in het voorjaar haar meerderheid in de Eerste Kamer verliezen. Ongeveer vijftig aanwezige PvdA-leden knikken instemmend. Partijleider Lodewijk Asscher leek daar voor de zomer wel voor open te staan. „Maar Asscher gaat niet over de senaatsfractie”, zegt Sent na afloop. „Gelukkig heeft hij het er na die uitspraak niet meer over gehad”, aldus Vos. Ook Koole en Recourt willen „niet weglopen voor de val van het kabinet”.

Krimpen naar vijf zetels

De PvdA is de enige partij waar dit soort discussies gevoerd worden. Geen enkele andere partij organiseert een lijsttrekkersverkiezing voor de Eerste Kamer. De 45.000 leden mogen digitaal stemmen en op 16 november wordt bekend wie de komende vier jaar de PvdA-fractie zal leiden. Een fractie die volgens peilingen zal krimpen van acht naar zo’n vijf zetels.

De coalitiepartijen hebben zonder ledeninspraak – D66 had een onlinestemming met één kandidaat – afgehamerd wie hun senaatsfracties zullen leiden. Er wordt op gerekend dat de nieuwe fracties geen meerderheid meer vormen dus inschikkelijk moeten zijn richting oppositiepartijen. De coalitie kiest voor de veiligheid van zittende senatoren, maar de nieuwe lijsttrekkers zijn niet allemaal politiek geroutineerd en uitgesproken.

VVD’er Annemarie Jorritsma (68) is dat wel. De oud-vicepremier en burgemeester, die in 2015 Loek Hermans opvolgde als fractieleider in de Eerste Kamer, mag door. Verder zal er veel verversing zijn op de VVD-lijst, want acht van de dertien senatoren hebben er al twee termijnen op zitten. Voor Kamervoorzitter Ankie Broekers (71) wordt geen uitzondering gemaakt om er nog een (vierde) termijn aan vast te plakken. ‘Vers’ bloed dat zich al publiekelijk bij de VVD heeft gemeld voor een plekje in de Eerste Kamer bestaat uit Johan Remkes (67), Hans van Baalen (58) en Frits Huffnagel (50).

De huidige fractievoorzitters van de andere drie coalitiepartijen gaan met politiek pensioen. D66’er Thom de Graaf (61) werd deze maand vicepresident van de Raad van State. Elco Brinkman (CDA) en Roel Kuiper (ChristenUnie) houden het na 12 jaar voor gezien. Brinkman (70) zei in een interview met NRC dat hij wil „plaatsmaken voor een nieuwe generatie”. Zijn opvolger heet Ben Knapen (67) en is voormalig staatssecretaris van Buitenlandse Zaken.

D66 heeft een verrassender keuze gemaakt. Lijsttrekker Annelien Bredenoord (39) is hoogleraar medische ethiek. Buiten haar werkveld geniet ze weinig bekendheid, maar zij is de expert die al jaren schrijft wat D66 in verkiezingsprogramma’s zet over zaken als embryoselectie, euthanasie en abortus. Ze speelde een cruciale rol in de onderhandelingen voor het regeerakkoord en werd vlak voor het vertrek van Alexander Pechtold aangewezen als lijsttrekker. Ze moet zich nu bewijzen als politica in de schijnwerpers, waarbij ze mogelijk steun krijgt van oud-partijleider Boris Dittrich (63), die zich via de pers gemeld heeft voor de lijst.

De ChristenUnie kiest een veilige maar vernieuwende opvolger van Kuiper (56). Mirjam Bikker zit al vier jaar in de senaat. Ze is de eerste vrouwelijke lijsttrekker van ChristenUnie ooit op landelijk niveau. En ze is voor de senaat bijzonder jong: 36 jaar.

Qua diversiteit lijkt het alsof de Tweede Kamer een voorbeeld kan nemen aan de Eerste. Naast Jorritsma, Bredenoord en Bikker blijft Marjolein Faber naar alle waarschijnlijkheid de fractieleider van de PVV. GroenLinks is nadrukkelijk op zoek naar een vrouwelijke lijsttrekker. Bij de PvdA is daar 50 procent kans op. Aan de andere kant van het Binnenhof hebben alleen SP en PvdD een vrouwelijke baas.

Maar andere verscheidenheid is een stuk moeilijker. „Diversiteit over de volle breedte is ontzettend lastig”, zegt VVD-voorzitter Christianne van de Wal. „We willen dat graag wat betreft huidskleur, homo en hetero, inhoudelijke expertise en karakters. Maar ik zal eerlijk gezegd al blij zijn als het lukt qua man-vrouwverhouding.” Op dit moment is Mohamed Sini, van de PvdA, de enige senator met een niet-westerse achtergrond. „Witte mannen van een bepaalde leeftijd zijn wel goed vertegenwoordigd in de senaat. Mensen met een ander profiel hebben soms een zetje nodig”, zegt Jeroen Postma van GroenLinks. Hij is als interim-voorzitter betrokken bij het samenstellen van de lijst, die over anderhalve week bekend moet worden. Hij verwacht fikse groei: in plaats van de huidige vier senatoren „zou 8 tot 10 helemaal niet zo gek zijn”.

Logische lijsttrekker

Wie die fractie moet gaan leiden, is nog onduidelijk. Kees Vendrik, 12 jaar Tweede Kamerlid en nu hoofdeconoom bij de Triodos Bank, wil „bevestigen noch ontkennen” dat hij op de lijst komt. Hij zou qua ervaring een logische lijsttrekker zijn, maar met Jesse Klaver als leider, Bas Eickhout in Brussel, en – in ieder geval tijdelijk – een mannelijke voorzitter, is het de eer van de partij te na om ook de senaat door een man te laten leiden.

De SP gaat door met Tiny Kox. Voor 50Plus keert oud-CDA-staatssecretaris Martin van Rooijen terug. Als Denk en Forum voor Democratie voldoende provinciale zetels halen, zijn hun lijsttrekkers in ieder geval nieuw in de senaat. FvD maakte woensdag bekend dat Henk Otten, de penningmeester van de partij, lijsttrekker wordt. Rond Denk gaat het gerucht dat Kamerlid en partijvoorzitter Selçuk Öztürk senator wordt. Maar volgens hem zijn het „boze tongen die graag willen dat ik de Tweede Kamer verlaat”. Helemaal uitsluiten wil hij de transfer echter ook niet. „We moeten als kleine partij alle mogelijkheden open houden.”

Cruciale onderwerpen in alle selecties zijn integriteit en belangenverstrengeling. Recentelijk raakte VVD-senator Anne-Wil Duthler in opspraak omdat haar adviesbedrijf had meegeschreven aan een zorgwet waar zij later mee instemde. Loek Hermans (VVD) en Marleen Barth (PvdA) stapten op om schandalen buiten de senaat. Barths opvolger André Postema moest snel weer terugtreden als fractievoorzitter na examenfraude bij het vmbo dat hij leidt.

Senator zijn is een bijbaan van één dag per week. Maar die laat zich – in ieder geval in de publieke opinie – niet meer met elke maatschappelijke carrière combineren.

Op het PvdA-avondje in Breda zijn alle vier de kandidaten het eens met de stelling „belangenverstrengeling in de Eerste Kamer moet door de PvdA verder worden aangepakt”. Ze willen externe controle op nevenfuncties en belangen. „Hier knokken we als PvdA-fractie al voor”, zegt Sent, die zich laat voorstaan op haar ervaring als fractievoorzitter.

Zij toont zich ook optimistisch over haar eigen kansen. „Deze avonden zijn een goede voorbereiding voor mijn lijsttrekkersdebatten straks.”