De koning die van het volk miljoenen stal

Mudzunga Nemapate legde 33 jaar lang geld apart voor haar begrafenis. Ze stuurde elke maand een paar honderd rand naar de VBS Mutual Bank, die hier in Thohoyandou in het heuvelachtige noorden van Zuid-Afrika een paar kantoortjes heeft. Zo moet ze ruim 118.000 rand hebben gespaard, iets meer dan 7.000 euro, genoeg voor een prachtige uitvaart.

Nu de dood haar op de hielen zit, kan ze niet meer bij haar spaargeld. De rolluiken zijn dicht voor het kantoor van VBS, afkorting van de Venda Burial Society. De pinautomaat doet het niet meer. Het personeel achter de balies is vertrokken, er lopen alleen nog twee beveiligers rond. „Ik snap niet wat er is gebeurd”, zegt mama Nemapate, op de stoep van de bank, bladerend door haar groene spaarbankboekje. „We hebben nooit goed onderwijs gehad. Ik weet niet wat er aan de hand is.”

De sluiting van VBS is het schrijnendste symbool van de ineenstorting van Zuid-Afrika. Deze week werd de bank onder toezicht geplaatst nadat bekend werd dat ruim 1,8 miljard rand, zo’n 120 miljoen euro, van de bank is geroofd. „De grootste bankoverval uit de geschiedenis, zonder dat een schot is gelost”, noemt het rapport The Great Bank Heist van een onderzoeksadvocaat de plundering.

Ruim 50 politici en zakenlui zouden er volgens dat rapport met het spaargeld van gepensioneerden vandoor zijn gegaan. De instorting van de VBS laat zien hoe schaamteloos de corruptie in Zuid-Afrika is geworden, in de acht jaar onder president Jacob Zuma. Die moest in januari aftreden wegens zijn betrokkenheid bij corrupte praktijken. Hij zou onder meer geld hebben geleend van VBS om de peperdure verbouwing van zijn privéhuis terug te betalen, zoals hem door de rechter is bevolen. Hij bleek de lening pas terug te betalen toen de bank al failliet was.

De grootste bankoverval in de historie, zonder dat er een schot is gelost

Great Bank Heist, onderzoeksrapport

Niet alleen banken vallen om door structureel wanbeleid. Vrijwel alle staatsbedrijven in Zuid-Afrika staan aan de rand van faillissement en kunnen alleen nog met miljardensubsidies overeind worden gehouden. Bijna een kwart eeuw na de val van apartheid, brengt hebzucht het geloof in de nieuwe politieke orde aan het wankelen, waarschuwt politiek analist Ralph Mathekga. „De val van VBS bewijst dat corruptie de legitimiteit van de democratie in gevaar brengt”, waarschuwt hij.

Een van de hoofdverdachten in het corruptieschandaal is de koning van de Venda, in de noordelijke provincie Limpopo. Hij zou bijna 18 miljoen rand (ruim 1 miljoen euro) hebben ontvangen, plus een luxe villa, een Range Rover, een BMW 7 serie, en twee Mercedes-Benz: allemaal geschonken door de voorzitter van de bank. Volgens de woordvoerder van de koning zijn die beschuldigingen allemaal geruchten, gebaseerd op een misverstand. „De koning is zelf slachtoffer”, zegt Mathivha Makonde, tijdens een gesprek in het plaatselijke casino. „De koning geeft toe dat hij geprofiteerd heeft van het geld. Maar het gebeurde zonder zijn medeweten. Hij is misleid door corrupte functionarissen bij de bank”, legt Makonde uit. Volgens hem is de koning erg bezorgd over het lot van zijn onderdanen en belooft hij elke cent terug te betalen „dat uit besmette bronnen” komt. Zijn woordvoerder raakte zelf ook geld kwijt door de instorting van de bank, verzekert hij. „Ik zou nooit voor deze koning werken als ik niet in zijn onschuld geloofde.”

Relikwie van de apartheid

De Venda-koning is een relikwie uit de tijd van de apartheid (1948-1994), toen thuislanden als Ciskei, Transkei en Venda werden ontworpen, als pseudo-onafhankelijke staatjes in afgelegen gebieden waarin zwarte Zuid-Afrikanen het voor het zeggen hadden en werden bestuurd door vorsten die door het apartheidsregime werden gefêteerd. Daar hoorde ook een eigen bank bij. De vader van koning Toni was medeoprichter van de bank. „Je moet goed begrijpen dat het in onze cultuur heel normaal is dat de koning giften ontvangt”, verklaart zijn woordvoerder. „In ruil daarvoor helpt hij armlastige onderdanen. Onze filosofie is altijd geweest: de koning zorgt voor zijn mensen.”

Koning Toni weigert zelf het woord over zijn onschuld te voeren. Op de parkeerplaats van zijn villa in de voorstad Louis Trichardt zijn een BMW-terreinwagen en een zwarte Mercedes-bus zichtbaar achter de hoge tralies van zijn poort. Twee bewakers springen voor de auto als ze zien dat er foto’s van worden gemaakt.

In de plundering van de VBS bank zijn de leden van regeringspartij ANC verenigd met hun grootste opponenten in het parlement, als medeverdachten in het schandaal. Julius Malema van de links-populistische Economische Vrijheidspartij (EFF) plaagde ex-president Zuma wekelijks met de slogan ‘Pay Back the Money’, verwijzend naar de honderden miljoenen randen die gemoeid waren met de verbouwing van Zuma’s privé-villa. Nu wordt zowel Malema’s tweede man in de partij, Floyd Shivambu, als een neef van Malema ervan verdacht geld bij VBS te hebben gestolen. Volgens buurtbewoners bezit Malema ook een villa in Thohoyandou, op steenworpafstand van het nu gesloten bankkantoor.

„Het is tragisch voor de aanhangers van de regeringspartij en de oppositie nu blijkt dat die partijen kunnen worden gebruikt om een serieus onderzoek naar deze zaak tegen te houden”, schrijft politiek analist Ralph Mathekga op de website van News24. President Cyril Ramaphosa nam in januari het roer over met de belofte van een grote schoonmaak. Sindsdien vallen er wekelijks nieuwe lijken uit de kast, waarvan de VBS-plundering de recentste is.

Een onderzoekscommissie brengt in kaart hoe de Indiase Gupta-broers niet alleen miljardendeals voor zichzelf regelden, maar de regie voerden over het kabinet van Zuma en zijn ministeries. Een andere onderzoekscommissie hoort dag in dag uit over het verval van de Zuid-Afrikaanse belastingdienst. De corruptieschandalen wijzen verdachten van alle kleuren aan. De witte eigenaren van meubelgigant Steinhoff fraudeerden jarenlang miljoenen bij elkaar en brengen nu duizenden banen wereldwijd in gevaar. „Als we niet uitkijken gaan we nog denken dat we corruptie hebben gedemocratiseerd”, waarschuwt Mathekga. „Veel tragischer wordt het niet.”