Terug van nooit weggeweest: de karikatuur van ‘De eeuwige Jood’

Na de aanslag in de synagoge in Pittsburgh, zaterdag door de extreem-rechtse Robert Bowers, waarbij elf doden vielen, dringt de vraag zich op hoe we deze terroristische daad moeten duiden. Velen wijzen naar het klimaat van haat dat de Amerikaanse president Trump heeft gecreëerd en de antisemitische ‘dog whistles’ waarmee hij zijn toespraken doorspekt. Met name het voortdurend afschilderen van de Hongaars-Amerikaanse zakenman George Soros als kwade genius kon niemand ontgaan. Maar hij is lang niet de enige die bewust (of onbewust) het beeld onder zijn aanhangers verbreidt van Soros als de rijke, kosmopolitische Jood die achter de schermen zijn plannen doordrijft.

In Nederland bedient Thierry Baudet (Forum voor Democratie) zich van die giftige beeldvorming. Zo pleitte hij onlangs in het radioprogramma Met het Oog op Morgen voor een onderzoek naar Soros’ invloed in Nederland. Hij noemde diens Joodse achtergrond niet, maar de suggestie was duidelijk. Het sluit naadloos aan bij de wijdverbreide antisemitische beschuldigingen tegen Soros op sociale media door alt-right-aanhangers, voor wie Baudet een opmerkelijke belangstelling aan de dag legt.

Oud stereotype

Zijn Trump of Baudet daarmee antisemieten? Eerlijk gezegd, geen idee. Wel bedienen beiden zich van een oud stereotype van Joden als niet aan een land gebonden manipulatoren wier doel is om de wereld van de niet-Joden te ondermijnen. Dit idee heeft een enorme kracht en gaat terug tot de Middeleeuwen. Was het destijds de christelijke wereld waar de Joden het op voorzien zouden hebben, vanaf de negentiende eeuw heeft het stereotype zich in twee verschillende richtingen ontwikkeld.

Ten eerste de Jood als kapitalist die de arbeiders (bijna letterlijk) uitzuigt en als plutocraat het wereldwijde kapitalisme belichaamt, met de bankiers Rothschild als de Sorossen van toen. Niet voor niets gaf menig socialistisch denker dit antisemitische cliché in zijn antikapitalistische propaganda een prominente plaats, zoals de Franse negentiende-eeuwers Pierre-Joseph Proudhon en Charles Fourier. Beiden beschouwden het kapitalisme als door en door parasitair; daarin past het stereotype van de Jood als woekeraar uitstekend.

Ontwortelde kosmopolieten

Aan de rechterzijde van het spectrum golden Joden als ontwortelde kosmopolieten die erop uit waren om de natiestaat te ondermijnen en door hun invloed in de media en de banken de wereldmaatschappij nastreefden. Joden als ‘octopussen’ die met hun ‘tentakels’ de wereldbol omarmden en uitzogen is een beeld dat ook nu weer herhaaldelijk in extreem-rechtse propaganda terugkeert. Dit beeld als de machtige, nergens gewortelde Jood die achter de schermen de touwtjes in handen heeft en politici manipuleert, culmineerde in de Protocollen van de wijzen van Zion, die in 1903 in Rusland werden gefabriceerd (door wie is tot op heden onduidelijk).

Het is verontrustend dat deze complottheorie met de opkomst van radicaal-rechts, met Soros als mikpunt, weer tot de mainstream is doorgedrongen. Getuige ook de verontwaardiging vorige week over de berichtgeving op de NOS-website over de bombrieven aan Soros en Democratische politici in de Verenigde Staten, waarin die beeldvorming tamelijk onkritisch werd overgenomen.

Lees ook de column van Tommy Wieringa: Sterk spul

Maar het laat ook het tijdloze karakter van dit antisemitische cliché zien: opnieuw de kapitalistische Jood die achter de schermen aan de touwtjes trekt, in combinatie met de kosmopoliet die geen boodschap heeft aan de natiestaat. Alleen – anders dan in de negentiende eeuw, of ten tijde van het naziregime – wordt het nu verbonden met het migratiethema. Zo wemelt het van de beschuldigingen dat Soros via zijn Open Society Foundation en het steunen van allerlei humanitaire doelen, er uiteindelijk op uit is om zoveel mogelijk islamitische vluchtelingen Europa binnen te loodsen om de Europese cultuur te vernietigen.

Omvolking

De opgeklopte angstvisioenen dat er een ‘omvolking’ gaande is – een belangrijk thema bij zowel Geert Wilders, Martin Bosma (PVV) als Thierry Baudet, sluit daar naadloos bij aan. In de VS zien we iets vergelijkbaars. Zo publiceerde de populaire Trump-gezinde politieke tekenaar Ben Garrison een cartoon (‘D Day’) van een landingsschip met Soros’ gezicht, van waaruit Latijns-Amerikaanse migranten uit Soros’ mond Amerika binnenstromen en Uncle Sam platdrukken.

Aanvallen op Soros blijven de antisemitische beeldvorming voeden en voorzien het programma van radicaal-rechtse politici als Trump, Orbán, Wilders en Baudet van brandstof.

Wie is George Soros en waarom wordt hij zo gehaat? Lees ook: Soros is de ideale vijand: Joods, rijk, pro-migratie

Of zij persoonlijk antisemitische denkbeelden koesteren, is uiteindelijk niet zo interessant. Waar het om gaat is het, vaak doelbewuste, gebruik van dit stereotype dat uitstekend past in hun politieke programma van een autoritair isolationistisch nationalisme, waarin geen plaats is voor immigranten, zeker niet als het moslims zijn of afkomstig uit continenten (Afrika, Latijns-Amerika, Midden-Oosten) die als minderwaardig worden beschouwd.

Het wordt tijd dat deze vorm van antisemitisme als zodanig wordt herkend en de politici die zich ervan bedienen op het gebruik ervan worden aangesproken.